વીજ્ઞાન અને ધર્મ ૧૮૦ અંશે જુદા છે

કેટલાક ધર્મપરાયણ અને ઇશ્વરમાં આસ્થા ધરાવનાર પ્રતીષ્ઠીત અને સન્માનીય સજ્જનો દ્વારા બુદ્ધીવાદીઓ (Rationalists), સત્યશોધક સભા/ વૈજ્ઞાનીક અભીગમ ધરાવતી સંસ્થાઓના સભ્યોને સવાલ કરે છે કે, તમે લોકો વીજ્ઞાન જે કંઇ કહે તે તરત જ માની લો છો, ત્યારે આપણા ઋષીમુનીઓ, પંડીતો, સ્વામીઓ, ધર્માચાર્યો જે કંઇ કહે છે- તેમનો કેમ સ્વીકાર કરતા નથી ? આઇન્સ્ટાઇનના આજના સીધ્ધાંતો આવતી કાલે અસત્ય નહી ઠરે તેની શી ખાતરી ?

પ્રશ્ન ખુબ જ વેધક છે. આ પ્રશ્નના જવાબમાં લખવાનું કે, વીજ્ઞાન કદાપી એવો દાવો કરતું નથી કે, તે જે કહે છે તે અંતીમ અને સનાતન સત્ય છે. તે જ્ઞાતના આધાર પર અજ્ઞાતને પામવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ રસમના આધાર પર તે સત્ય, વધુ સત્ય, વધુ અને વધુ સત્યની ખોજ કરે છે. ન્યુટનના નીયમો સત્ય હતા, આજે પણ છે. આઇન્સ્ટાને તેની મર્યાદા શોધી. દુન્યવી ગતીથી સંચારીત થતા પદાર્થો ન્યુટનના નીયમો અનુસાર વર્તન કરે છે. પણ પ્રકાશની ગતીથી (૧ સેકંડ ૩,૦૦,૦૦૦ કીલોમીટર) વીચારતાં અણુપરમાણુઓ ન્યુટનના નીયમોનુસાર ગતી કરતા નથી ત્યારે આઇન્સ્ટાઇનની ‘થીયરી ઓફ રીલેટીવીટી’થી અણુપરમાણુની ગતીવીધી સમજી શકાય છે.ન્યુટનના સીધ્ધાંતો આઇન્સ્ટાઇનની થીયરી ઓફ રીલેટીવીટીના એક ભાગરુપ બની જાય છે. આમ ન્યુટનના નીયમો સત્ય છે, આઇન્સ્ટાઇનની થીયરી વધુ સત્ય છે.

વીજ્ઞાન જે કંઇ કહે છે, તેને પ્રયોગની એરણ પર ચકાસે છે. વીજ્ઞાન કહે છે, અણુઓમાં ભરપુર શક્તી છે, તેમને તેમના કથન પર વીશ્વાસ બેસતો નથી, ૧૯૩૯ સુધી વીજ્ઞાનીઓને પણ વીશ્વાસ બેસતો નહતો. પણ ૧૯૪૫માં અણુબોંબ દ્વારા તેમણે લોકો સમક્ષ પુરવાર કર્યુ કે અણુઓમાં શક્તી મળી શકે છે. ૧ ગ્રામ યુરેનીયમમાંથી ૨.૫ કરોડ વીજળી શક્તી મળી શકે છે. અર્થાત્ વીજ્ઞાન જે કહે છે તેનુ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ આપે છે, પછી ભલે તેમને વીજ્ઞાનનો કક્કો પણ ન આવડતો હોય.

ધર્મ ‘અજ્ઞાત’ના ત્રાજવા વડે જ્ઞાતને મુલવવાની ચેષ્ટા કરે છે. ધરતીકંપ શા માટે થાય છે ? પુર શા માટે આવે છે ? આવા પ્રશ્નોના જવાબમાં ધર્મપરાયણ અને ઇશ્વરવાદીઓ કહેશે કે, એ બધુ ઇશ્વરની ઇચ્છા અનુસાર થાય છે. ઇશ્વરની ઇચ્છા વીના પાંદડું પણ હાલતું નથી. બુદ્ધીવાદીઓ ધર્મના આવા વલણનો સ્વીકાર કરતા નથી.

તાત્વીક ર્દષ્ટીએ (Philosophically) વીચારીએ તો તત્વદર્શનમાં બે મુળભુત પ્રવાહો છે. એક ભૌતીકવાદ અને બીજો અધ્યાત્મવાદ યાને ચૈત્યનવાદ (Idealism) ભૌતીકવાદ, ‘પદાર્થતત્વ’ (Mater) ને મુખ્ય ગણે છે; વીચાર અથવા સભાનતા (Consciousness)ને પદાર્થતત્વ પર આધારીત ગણે છે. ત્યારે અધ્યાત્મવાદ સભાનતાને મુખ્ય ગણે છે અને પદાર્થત્વ તેનો આવીષ્કાર છે એમ માને છે. વીજ્ઞાન બાહ્ય જગત સત્ય છે, કોઇના મનનું અથવા કોઇ વૈશ્વીક મનનું સર્જન નથી, એમ માને છે. અર્થાત્ વીજ્ઞાનનો પાયો ભૌતીકવાદ છે, એટલે કોઇ વીજ્ઞાની અધ્યાત્મવાદ કે ચૈતન્યવાદ કે વૈશ્વીક મન યાને ઇશ્વરના સમર્થનમાં વીજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરે છે, ત્યારે તે વીજ્ઞાનના સત્યોનું અવળું અર્થઘટન કરે છે, તેને કરવું પડે છે. આવા વીજ્ઞાનીઓને વીજ્ઞાની સાધુબાવાઓ કહી શકાય. આવા વીજ્ઞાનીસાધુબાવાઓના પુસ્તકોથી પ્રભાવીત થઇ આપણા અધ્યાત્મવાદીઓ કહેશે, જુઓ તમારા વીજ્ઞાનીઓ પણ ઇશ્વરના અસ્તીત્વનું સમર્થન કરે છે. વાસ્તવમાં તે વીજ્ઞાનનું ખોટું અર્થઘટન છે.

આમ, વીજ્ઞાન અને ધર્મનો મુળભુત અભીગમ, ૧૮૦ અંશે જુદો છે.

–ગોવીન્દ મારુ

‘ગુજરાતમીત્ર’ દૈનીક, સુરતના ‘ચર્ચાપત્ર’ વીભાગમાં તા.૧૩/૦૫/૧૯૯૨ના રોજ પ્રકાશીત થયેલ આ  ચર્ચાપત્ર …