સમાજસુધારો–આંશીક અને સંપુર્ણ

–પ્રા. રમણ પાઠક ‘વાચસ્પતી’

‘ઉત્તર–દક્ષીણ ધ્રુવો જેવા બે સામસામા છેડાના લેખકો, એક કટ્ટર નાસ્તીક–રૅશનાલીસ્ટ અને બીજા આસ્તીક સમાજ–સુધારક સંત; પરંતું તેઓનાં આ બે પુસ્તકોમાં વ્યક્ત થયેલા વીચારોમાં આશ્ચર્યજનક સામ્ય છે!’ (સ્મૃતી આધારે, માત્ર ભાવાર્થ)

વર્ષો પુર્વેની આ ઘટના છેઃ મારું એક ચીંતનાત્મક પુસ્તક અને બીજું, તે એક પ્રખર સમાજ–સુધારક, લેખક સ્વામીજીનું પુસ્તક–આવાં બે પુસ્તકોનું અવલોકન કરતાં, એના સમીક્ષકે સંભવતઃ ‘નયામાર્ગ’ પાક્ષીકમાં ઉપર મુજબના મતલબની ટકોર કરી હતી, એ બરાબર યાદ છે. સમીક્ષકશ્રીનું નામ યાદ નથી એ બદલ ક્ષમાયાચના !

મારે તો અહીં, આમ અનાયાસ બનવાનું, એટલે કે બે સામસામા છેડાના વીચારકોના વીચારોમાં સામ્ય હોવાનું મુળ કારણ દર્શાવવું છે, યા ચર્ચવું છેઃ રેશનાલીઝમ એ માનવકલ્યાણની સંપુર્ણ વીચારધારા છે; જેની અપેક્ષાએ અન્ય એ જ પ્રકારના, એટલે કે આવા જ મંગલ ઉદ્દેશવાળા ચીંતન યા વીચારસરણીઓ અપુર્ણ ગણાય. રેશનાલીઝમ એટલે જ વીવેકબુદ્ધી, એમાં વીવેક એટલે, ‘સત્ય શું અને અસત્ય શું? શું હીતકારી અને શું નુકસાનકારી?’– એ નીરપેક્ષભાવે યથાર્થ નીશ્ચીત કરવાની માનસીક શક્તી–તર્કવીવેક, એને અંગ્રેજીમાં ‘રીઝન‘ કહેવાય છે. રેશનાલીઝમની વ્યાખ્યા પણ એમ જ કહે છેઃ ‘વીવેકબુદ્ધીવાદ એ એક એવો માનસીક અભીગમ છે, જે તર્કવીવેકની સર્વોપરીતાનો બીનશરતી સ્વીકાર કરે છે. રેશનાલીસ્ટના વીચાર–આચાર કોઈ ગુરુ કે ગ્રંથનું અવીચારી અનુકરણ કરતા નથી.‘

સમાજસુધારકો પણ ઈચ્છતા તો હોય છે, માનવકલ્યાણ જ; પરન્તુ માનવ–જાતના સમ્પુર્ણ, સર્વતોભદ્ર હીતો સચોટતાથી કેમ સીદ્ધ થાય – એ બાબતે તેમના વીચાર–ચીન્તન તથા કાર્યદીશા ખંડદર્શન આધારીત છે. અલબત્ત એમનો એવો અભીગમ તથા પુરુષાર્થ તો આવકાર્ય તેમ જ અભીનંદનીય જ લેખાય; પરન્તુ દુઃખદ હકીકત એ છે કે, એનાં ધાર્યાં પરીણામ સીદ્ધ થતાં નથી; જેનું કારણ એ જ કે એ અભીગમ–પુરુષાર્થ સમુળી(સમ્પુર્ણ) ક્રાંતી સીદ્ધ થવામાં ઘણે અંશે ઉણો ઉતરે છે. સંસ્કૃતમાં એક સુભાષીત છેઃ ‘મુલમ્ નાસ્તી; કુતઃ શાખા ?’ સમાજ–સુધારકો તથા એવા પ્રયાસો–પ્રવૃત્તી કરતી અન્ય વ્યક્તીઓ અનીષ્ટોનાં મુળને અકબંધ રાખીને, ફક્ત એવી – એટલે તેઓની દૃષ્ટીએ અનીષ્ટ જણાતી – ડાળીઓ કાપવામાં જ પ્રવૃત્ત રહે છે. દા.ત. આજનાં લગભગ તમામ સામાજીક અનીષ્ટોનાં મુળરુપે સંપ્રદાય, ધર્મ કે આધ્યાત્મવાદ(આત્મા–પરમાત્માનું અસ્તીત્વ સ્વીકારવું તે) રહેલ છે. વ્યક્તી–પીડા, શોષણ તથા અત્યાચારથી માંડીને ઘોર, ભયાવહ, લોહીયાળ આન્તરરાષ્ટ્રીય સમસ્યાઓ–સંઘર્ષનાં મુળમાં ધર્મભેદ જ છે, એ દીવા જેવું સ્પષ્ટતમ સત્ય છે. કેટલાક પુરાણા શબ્દો કે વીભાવનાની પકડમાં માણસ વીવીધ પરીબળોવશ એવો તો જકડાઈ જાય છે કે, પછી તે ઉલમાંથી ચુલમાં પડવા રાજી હોય છે; પરન્તુ સમ્પુર્ણ મુક્તીનો તો તે વીચાર સુધ્ધાં સહી શકતો નથી. પરીણામે વીવીધ પંથના લગભગ બધા જ સમાજસુધારકો માનવ ધર્મની તરફેણ કરશે; કીન્તુ એ દરખાસ્ત જ અસમ્ભવ છે. કારણ કે એવો ધર્મ, એની આચારસંહીતા, એના મુળભુત સીદ્ધાંતો આદી કોણ, કેવી રીતે નક્કી કરે અને સમગ્ર માનવજાત એ ક્યારે સ્વીકારે?

ખેર, આજે તો અત્રે મારે રૅશનાલીઝમની માનવજીવન પરત્વેની સર્વગ્રાહીતાની વાત કરવી છે. અર્થાત્ માનવસુખ તથા માનવહીતનો ભાગ્યે જ એવો કોઈ મુદ્દો હશે કે, જેના વીશે રૅશનાલીસ્ટ ચીન્તકોએ વીચાર ન કર્યો હોય કે આ કે તે નીર્ણય પ્રસ્તુત ના કર્યો હોય ! એના પુરાવા રુપે એક જુદા જ ક્ષેત્રના, મતલબ કે સાધુ પણ નહીં અને નાસ્તીક રૅશનાલીસ્ટ પણ નહીં; પરન્તુ માનવ–કરુણા પ્રેરીત વીચારક તથા સમાજસુધારકના સુધારાવાદી વીચારો દર્શાવતા કેટલાંક અવતરણો એમના પુસ્તકમાંથી જ અહીં ટાંકું. એ પુર્વે જ જણાવી લઉં કે, આ બધા જ વીચારો રૅશનાલીઝમને માન્ય છે, એટલું જ નહીં; અગાઉ આવાં તમામ સુચનો તર્કબદ્ધ રીતે રૅશનાલીસ્ટ વીચારકો પ્રસ્તુત કરી ગયા છે– ગુજરાતીમાં પણ…

(૧) ધર્મની બાબતમાં એક ક્રાન્તીકારી સુચન કરવાની ઈચ્છા થાય છેઃ ભારતના તમામ નાગરીકોને ધર્મ રાખવો કે ન રાખવો, તેની છુટ આપવામાં આવે….૧૫ વર્ષની ઉંમર પુરી થયા પછી વ્યક્તી પોતાનો ધર્મ નક્કી કરી શકે….એકેય ધર્મ ન અપનાવવો હોય તોય છુટ…! (પૃ.૧૪) (૨) વારસાઈના ઝઘડા ધાર્મીક સમ્પ્રદાયોમાંયે થાય છે…જાહેરમાં આવી જાય છે, અદાલતોમાંયે જાય છે. (ત્યારે) ધર્મની વાતો કરનારાઓનું, ત્યાગ–સેવાની વાત ઉપદેશનારાઓનું પોલ ખુલી જાય છે.(પૃ.૨૩) (૩) નાનાં બાળકોને સાધુ–બ્રહ્મચારી બનાવીને સાથે રાખવાં કે સાથે ફેરવવાં એને ધન્ય–ધન્યતા સમજાવવામાં આવી….જે લોકો સજાતીય સમ્બન્ધથી મુક્ત રહી શકે છે, તેઓ સ્વજાતીય એટલે કે હસ્તાદી દોષોમાં ફસાઈ જાય છે. કુદરતી આવેગો કોઈને પણ છોડતા નથી.(પૃ.૨૯) (૪) જીવન્ત ફુલોને તેમના છોડ પરથી તોડી–મરોડી વાપરવામાં સમ્વેદનશીલ વ્યક્તીને અરેરાટી થતી જોવા મળે છે.(પૃ.૩૪) (૫) ભગવાનની ફીકર કરવાનું એલાન આપવામાં આવશે..! રોટી–કપડાં–મકાન જેવી તુચ્છ વાતો ભુલો અને ભારતીય સંસ્કૃતીને યાદ કરો, એમ કહેવામાં આવશે. સામાન્ય માણસ મન્દીર–મસ્જીદના ઝઘડા કરાવનારાઓને જાકારો નહીં આપે ત્યાં સુધી પેટ ભરાવાનું નથી.(પૃ.૩૬) (૬) કેટલાંક ગુરુકુળો….‘અમારા ભારતમાં વેદોમાં બધું જ હતું, વીજ્ઞાને કોઈ નવું સંશોધન કર્યું નથી, તેવી ગુલબાંગો મારે છે’. ‘પુરાણું એ જ સાચું’– એ માન્યતા બંધીયાર માનસની નીશાની છે, તે જ રીતે, ‘જુનું બધું જ ફેંકી દેવાનું’– એ માન્યતા વીવેક વગરની છે.(પૃ.૫૦) (૭) બેસણાની પ્રથા અંગે પણ વીચારવા જેવું છે. સફેદ કપડાં પહેરીને આવ્યા, હાથ જોડ્યા, આ બેઠા ન બેઠા, ત્યાં મુંગે મોંએ હાથ જોડી પાછા ઉભા થયા, તેની પાછળ કેટકેટલા માનવકલાકો વેડફાય છે !(પૃ.૫૩) (૮) કુંડળીના આગ્રહીઓને ઉલ્લુ બનાવવા ખોટા જન્માક્ષર બનાવડાવવાના અને ગ્રહો ન મળતા હોય તો બ્રાહ્મણને દક્ષીણા આપી, વીધી કરાવી, ગ્રહોને શાન્ત કરાવવાનાં નાટકો પણ જોવા મળે છે…..બારેય માસ લગ્ન કરી શકાય તેવી સગવડ થવી જોઈએ.(પૃ.૫૭) (નોંધઃ યાદ કરો બચ્ચન કુટુંબની ગ્રહશાંતી..! ર.પા.). (૯) ‘ઉંઝાજોડણી’ પરીષદે ઠરાવ્યા મુજબ એક જ ‘ઈ’ અને ‘ઉ’ રાખવાથી અને તે જોડણીને માન્યતા આપવાથી મુંઝવણ ટળી જશે અને ચીત્ત પરનો બોજ હઠી જશે.(પૃ.૭૬) (નોંધઃ ઉંઝા જોડણીને રેશનાલીસ્ટ જોડણી તરીકે સ્વીકારવામાં આવી છે.–ર.પા.) (૧૦) ધર્મના ઠેકેદારો સ્ત્રીઓની સમાનતાની ગતીમાં બ્રેક મારે છે, તેને આપણે સૌ વખોડીએ! (પૃ.૮૦) (૧૧) લગ્નનો મામલો બે પુખ્ત વયનાં છોકરા–છોકરી વચ્ચેનો છે એમાં વીશ્વ હીન્દુ પરીષદ કે જમાતે ઈસ્લામી તો શું, બન્નેનાં મા–બાપોને પણ વીરોધ કરવાનો કાયદેસર અધીકાર નથી.(પૃ.૮૦) (૧૨) માત્ર મુસ્લીમ છોકરાઓ હીન્દુ છોકરીઓને પરણે છે એવું નથી; હીન્દુ યુવાનો મુસ્લીમ છોકરીઓને પણ પરણે છે. સુધારક વીચારના……નાગરીકોએ આવાં મીશ્ર ધર્મનાં લગ્નોને પ્રોત્સાહન આપવું.(પૃ.૮૧–૮૨) (૧૩) જયાં વાડો, ખેતર કે પડતર જમીન હોય ત્યાં મડદાં દાટવાં….મડદાં પાછળ લાકડાં વેડફવાનું યોગ્ય નથી….તેની ઉપર વૃક્ષ પણ વાવી શકાય.(પૃ.૮૯) (નોંધઃ રેશનાલીસ્ટ ચીંતનક્ષેત્રે, આવા  ‘ભુમીસંસ્કાર’ની તરફેણ કરતી આખી એક પુસ્તીકા શ્રી વીનોદ વામજાએ પ્રગટ કરી છે, તેય દસેક વર્ષ પહેલાં ! ‘ભુમીસંસ્કાર’ પુસ્તીકાની પીડીએફ મેળવવા uttamgajjar@gmail.com ને લખજો..મોકલશે.–ર.પા.) (૧૪) કટ્ટર સામ્પ્રદાયીક મુસલમાનો હોય કે ધર્માન્તર કરાવવાના ઉત્સાહી ખ્રીસ્તીઓ હોય કે પોતાને ધર્મધુરન્ધરો માની….ઈતરધર્મીઓને નુકસાન કરવામાં મગરુરી સમજનારા હીન્દુ બાવા–જોગટા હોય, આપણે માટે એ તમામ અસ્વીકાર્ય હોવા ઘટે.(પૃ.૯૬) (૧૫) ભુખ્યા–બેકાર–અભણને કોઈ ધર્મ નથી. તેને ભણાવે, ખવડાવે, સાજે–માંદે તેની ફીકર જે કરે, તેનો ધર્મ તે એનો ધર્મ છે. કાયદાથી નહી, કરુણાથી ધર્મ ધારણ થાય છે…આજે તો મન્દીરોમાં કરોડો રુપીયા હીન્દુઓ અને જૈનો વેડફે છે.(બીજી બાજુ) સજીવ માનવમુર્તીઓ ટળવળે છે….શોષણમાં પાપ છે…..પડોશીને ભુખ્યા–અજ્ઞાની–બીમાર રાખવામાં પાપ છે, એ સમજાય અને આચરાય તો ધર્માન્તરણના પ્રશ્રો જ ઉભા થાય નહીં.(પૃ.૧૦૯)

જોયું ? ‘ફુલ ચુંટવા’થી માંડીને તે ‘ભુમીસંસ્કાર’ સુધીના; ‘ઉંઝાજોડણી’થી લઈને તે ‘આન્તરધર્મીય લગ્ન’ સુધીના આ વીચારો પુરા રૅશનલ છે, જે બે હકીકતો સીદ્ધ કરે છેઃ (૧) માનવકલ્યાણના તમામ ઈલાજો રૅશનાલીઝમને સ્વીકાર્ય હોઈ, રેશનાલીઝમ એટલે સર્વતોભદ્ર માનવતા. (૨) ઉપર્યુક્ત વીચારો ઉપરાન્ત જીવનની અનેક ઈતર સમસ્યાઓ પરત્વે પણ રૅશનાલીસ્ટો આવો જ તર્કપુત અભીગમ ધરાવે છે, જે સીદ્ધ કરે છે કે, રૅશનાલીઝમ એ સમ્પુર્ણ જીવનરીતી છે, જીવન કલા છે.

હવે સૌથી વધુ મહત્ત્વની; છતાં આજે છેલ્લે પ્રગટ કરાતી હકીકત તે એ કે, આ વીચારો પ્રખર ગાંધી–વીનોબાવાદી એવા સન્નીષ્ઠ વીચારક તેમ જ સેવાભાવી કર્મશીલ શ્રી જગદીશ શાહ (વીનોબા આશ્રમ, ગોત્રી, વડોદરા–390 021 – ફોન – 0265 -237 0489)ના છે, જે તેઓના હમણાં જ પ્રગટેલા સત્ત્વશીલ નીબન્ધસંગ્રહ ‘સમયના સથવારે’માં સંગ્રહીત છે. (પ્રકાશકઃ જીવન સાહીત્ય પ્રસાર કેન્દ્ર, વીનોબા આશ્રમ, ગોત્રી, વડોદરા – 390 021, પ્રથમ આવૃત્તી – જુન 2007, પૃષ્ઠ – 124, મુલ્ય: રુપીયા – 25)

‘ભુમીપુત્ર’ સામયીકના તંત્રી શ્રી જગદીશ શાહ ઉદારમતના એવા ખુબ જ ‘મઝાના’ પુરુષ છે, આ ‘મઝાના’ શબ્દ અનેક વ્યંગાર્થે સમજવા ! તેઓના આ પુસ્તકનો જ નહીં; તેઓનો વ્યક્તીગત સાથ–સથવારો પણ એક આનંદપર્વ બની રહે છે, એવો મારો જાત અનુભવ છે. તેઓને સાભીનંદન દીર્ધાયુની શુભેચ્છા !

(‘ગુજરાતમીત્ર દૈનીક’ તા. 21 જુલાઈ – 2007ની લેખકની ‘રમણભ્રમણ’ કૉલમમાંથી શ્રી જગદીશ શાહના, લેખકશ્રીના અને ‘ગુજરાત મીત્ર’ના સૌજન્યથી સાભાર… –ગોવીન્દ મારુ)

સંપર્કઃ

–પ્રા. રમણ પાઠક ‘વાચસ્પતી’

401–નટરાજ એપાર્ટમેન્ટ, સરદાર બાગ, બારડોલી – 394 601

Phone : 02622- 222 176

અક્ષરાંકનઃ સુનીલ શાહ sunilshah101@gmail.com

●♦●♦●♦●♦●

દર સપ્તાહે મુકાતા રૅશનલ વીચારો માણવા, જોતા રહો મારો બ્લોગ https://govindmaru.wordpress.com/

♦●♦●♦ આ લેખ પસંદ પડે અને નીરાન્તે મમળાવવા મન થાય કે મીત્રોને મોકલવા મન થાય તો મારી પાસે એની પીડીએફ ફાઈલ તૈયાર જ છે. મને govindmaru@yahoo.co.in પર એક મેઈલ લખશો કે તરત મોકલી આપીશ.. આભાર..

– ગોવીન્દ મારુ – નવસારી

પોસ્ટ તારીખ – 6/08/2010

♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦