Aaje pitrushraaddha Manusmruti pramane kri shkay em chhe?

30Sep 20105 Oct 2010

29 Comments

આજે પીતૃશ્રાદ્ધ મનુસ્મૃતી પ્રમાણે કરી શકાય એમ છે ?

–દીપક ધોળકીયા

આ લેખ શ્રાદ્ધ વગેરેમાં માનતા ન હોય તેમના માટે માત્ર વાચન તરીકે છે; પરન્તુ જે લોકો માનતા હોય તેમના માટે પણ વીચારણીય બની રહેશે એવી આશા છે. આજે જે કંઈ શ્રાદ્ધ ક્રીયાને નામે પ્રચલીત છે એને આપણાં શાસ્ત્રોનું સમર્થન છે કે નહીં એ જાણવાનું જરુરી છે. મનુસ્મૃતી બધા ક્રીયાકાંડો માટે દીવાદાંડી સમાન છે; કારણ કે એમાં વીધીનીષેધો બહુ સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવેલા છે. આમાંથી શ્રાદ્ધ વીશેના શ્લોકો વાંચવાથી સમજી શકાશે કે જે લોકો આજે આસ્થાપુર્વક પીતૃઓનું તર્પણ કરતા હોય છે, તેઓ જાણ્યે-અજાણ્યે માત્ર ખોખલી ક્રીયા–રુઢીગત કર્મકાંડ જ કરે છે. આ ક્રીયા એના માટેની આવશ્યક શરતો પુરી કર્યા વીના જ કરવામાં આવે છે. એટલે જ આ લેખનો મુળ હેતુ આસ્થાવાનોને સાચી સ્થીતી દેખાડવાનો છે.

મનુસ્મૃતીના ત્રીજા અધ્યાયમાં શ્રાદ્ધ સમ્બન્ધી વીષયનું નીરુપણ છે, જે માત્ર ક્રીયાને લગતા નીયમો જ નથી; એમાંથી એ વખતના બ્રાહ્મણોની પ્રવૃત્તીઓ વીશે પણ ઘણું જાણવા મળે છે. એક વાત ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવી એ છે કે મનુસ્મૃતીમાં ભાદરવા મહીનાના વદ પક્ષમાં જ શ્રાદ્ધ થઈ શકે એવું નથી કહ્યું. હા, ત્રીજા અધ્યાયના 128મા શ્લોકમાં ‘લૌકીકી’ શબ્દ છે જે લૌકીક શ્રાદ્ધના અર્થમાં હોઈ શકે; પરન્તુ એનો અર્થવીસ્તાર કરેલો નથી. આપણે આ પ્રથાને કર્ણ સાથે જોડી શકીએ. કથા એવી છે કે દાનેશ્વરી કર્ણે જીવન દરમીયાન ઝરઝવેરાતનું દાન તો બહુ કર્યું; પણ અન્નદાન નહોતું કર્યું. આથી પરલોકમાં એને ઝરઝવેરાત જ મળ્ય઼ાં; ભોજન નહીં. આથી એણે વીનંતી કરી એટલે એને ફરી પૃથ્વી પર જવાની તક મળી. એણે પાછા આવીને ચૌદ દીવસ અન્નદાન કર્યું. કર્ણ અશ્વાયુજ મહીનાના કૃષ્ણ પક્ષમાં અન્નદાન માટે આવ્યો હતો. અશ્વાયુજ મહીનો એટલે આશ્વીન માસ. ગુજરાતમાં શુક્લ પક્ષ પહેલું પખવાડીયું ગણાય છે અને કૃષ્ણ પક્ષ બીજું પખવાડીયું છે. એટલે આખા ભારતમાં આસો મહીનાનો કૃષ્ણ પક્ષ છે એ જ ગુજરાત માટે ભાદરવાનો કૃષ્ણ પક્ષ છે. કર્ણે અન્નદાન કર્યું એ દીવસો અશ્વાયુજ મહીનાના કૃષ્ણ પક્ષમાં આવે છે. આ પ્રથા તે પછી શરુ થઈ હોવી જોઈએ; કારણ કે મહાભારતમાં આ અર્થ નથી. એટલે મહાભારતના કાળ પછી આ પ્રથા શરુ થઈ હોવી જોઇએ. મનુસ્મૃતીના જણાવ્યા પ્રમાણે તો દર અમાસે પીતૃ શ્રાદ્ધ કરવું જોઈએ. ભાદરવો દક્ષીણાયનમાં આવે; ઉત્તરાયણના છ મહીનામાં નહીં. ગીતા દક્ષીણાયન અને દક્ષીણ દીશાને પીતૃયાન કહે છે એટલે કે પીતૃઓનો માર્ગ એવી વ્યાખ્યા કરેલી છે. લાગે છે કે શ્રાદ્ધ ક્રીયાને એની સાથે જોડી દેવામાં આવી છે. પણ ગીતાને એની સાથે કશો સમ્બન્ધ નથી અને જેને સમ્બન્ધ છે તે મનુસ્મૃતી એને કદાચ લૌકીક શ્રાદ્ધ માને છે ! પુરાણો એટલે અનેક કથાઓનું સંકલન. એમાંથી પણ ભાદ્રપદ કૃષ્ણ પક્ષના શ્રાદ્ધની પરમ્પરાનાં મુળ શોધી શકાય.

બીજી વાત એ કે મનુસ્મૃતીએ કાગડાનો તો ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી કર્યો ! આ કાગડો ઉડતો ઉડતો શ્રાદ્ધમાં ક્યાંથી ઘુસી ગયો એ વીચારણીય વીષય છે. જો કે મને લાગે છે કે એને અભણ પંડીતો પકડી લાવ્યા હશે. મારું અનુમાન આ પ્રમાણે છે. દેવયજ્ઞમાં અર્પણ થાય તે અન્નાદી સામગ્રીને ‘હવ્ય’ કહે છે, જ્યારે પીતૃયજ્ઞમાં અપાતી સામગ્રીને ‘કવ્ય’ કહે છે. આ ‘ક્વ્ય’ પોતે જ ‘કૌઆ’ એટલે કે ‘કાગડો’ બની ગયું હોય એમ લાગે છે. જો કે આ મુદ્દા પર વધારે સંશોધન–વીચાર કરવાની જરુર છે.

મનુસ્મૃતીના કેટલાક શ્લોકોનો ટુંકસાર, શ્લોક ક્રમાંક સાથે અહીં આપું છું, જે ખરેખર શું કરવું જોઈએ અને તે સમયમાં બ્રાહ્મણોની સ્થીતી શી હતી તે દર્શાવે છેઃ

● વધારે સંખ્યામાં બ્રાહ્મણોને ભોજન આપવાથી વીધી વ્યર્થ થાય છે (3/127).

● બ્રાહ્મણ વેદમાં પારંગત છે કે નહીં તેની પહેલાં પરીક્ષા કરવી જોઈએ, તે પછી જ એને શ્રાદ્ધ કર્મ માટે આમંત્રણ આપવું જોઈએ. (3/131).

● જે બ્રાહ્મણ વેદ ન જાણતો હોય એણે શ્રાદ્ધનાં ‘હવ્ય-કવ્ય’ સ્વીકારવાં ન જોઈએ. એ જો સ્વીકારશે તો એને મૃત્યુ પછી એટલા જ પ્રમાણમાં ગરમ શુળ ભોંકાશે અને લોઢાની ગોળીઓ ખાવી પડશે. (3/134).

● મીત્ર હોય તેને ભોજન ન કરાવવું. એ પીતૃઓને પહોંચતું નથી અને એનાથી પુણ્યનો નાશ થાય છે (3/140).

● દેવ કર્મ માટે બોલાવેલા બ્રાહ્મણની પરીક્ષા ન લો તો ચાલે; પણ શ્રાદ્ધકર્મ માટે પરીક્ષા કર્યા પછી જ સુપાત્ર બ્રાહ્મણને બોલાવવો જોઈએ (3/150).

● જે બ્રાહ્મણ ચોર, નપુંસક, મહાપાપી, કે નાસ્તીક હોય એને શ્રાદ્ધકર્મ માટે ન બોલાવાય (3/151).

● ચીકીત્સક, મંદીરનો પુજારી, માંસ વેચીને કે વ્યાપાર કરીને જીવનનીર્વાહ કરનાર બ્રાહ્મણને શ્રાદ્ધ અથવા દેવકર્મ માટે ન બોલાવવો (3/153).

● જ્યોતીષનો વ્યાપાર કરનારો બ્રાહ્મણ પણ શ્રાદ્ધકર્મ માટે અપાત્ર છે (3/163).

અહીં તો માત્ર નમુના આપ્યા છે, મનુસ્મૃતીમાં આવા અપાત્ર બ્રાહ્મણોની યાદી લાંબી છે. આખી યાદી જોતાં જણાશે કે એ વખતમાં બ્રાહ્મણ સમાજનું કેટલું બધું પતન થઈ ગયું હશે ! બ્રાહ્મણો જુગાર રમતા, પરસ્ત્રીગમન પણ કરતા, ‘કુંડ’ અને ‘ગોલક’ પ્રકારના બ્રાહ્મણો પણ હતા. ‘કુંડ’ એટલે, ‘સધવા સ્ત્રી (એટલે પરસ્ત્રી, એવો અર્થ તો સ્પષ્ટ છે) દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલો પુત્ર’ અને ‘ગોલક’ એટલે ‘વીધવા દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલો પુત્ર.’ વેદાભ્યાસ કરનારા બહુ થોડા રહ્યા હતા. મનુસ્મૃતી એ જ કારણસર બ્રાહ્મણની વેદવીદ્યાની પરીક્ષા કર્યા પછી જ એની પાસે પીતૃતર્પણ કરાવવાની સલાહ આપે છે.

આજે પણ આ બધી ક્રીયાઓ થાય છે; પણ એ માત્ર નીર્જીવ ખોળીયું જ છે, એનું હાર્દ તો સદીઓ પહેલાં જ મરી પરવાર્યું છે. નકારાત્મક પાસાં પર ધ્યાન ન આપીએ તો પણ; હકારાત્મક પાસાં પર તો ધ્યાન આપવું જ જોઈએ. આજે ત્રણ વેદના જાણકાર કેટલા પુરોહીતો હશે ? એમની પરીક્ષા કોણ લેશે ? અથવા એમની પરીક્ષા લઈને આપણે એમને શ્રાદ્ધકર્મની જવાબદારી સોંપીએ છીએ ખરા ? જવાબ ‘ના’ હોય તો એનો અર્થ એ જ કે આપણે પીતૃઓનું તર્પણ નથી કરતા; જે કરીએ છીએ તે એક અર્થહીન પ્રક્રીયા–કર્મકાંડ જ છે. તો શા માટે કરીએ છીએ ?

મનુસ્મૃતી ઉપર આક્ષેપ છે કે એ બ્રાહ્મણોનું વર્ચસ્વ સ્થાપવા માટેનો આ ગ્રંથ છે. આની ચર્ચા બીજી કોઈ વાર; પરંતુ અહીં બ્રાહ્મણવર્ગની સ્થીતીનું જે નીરુપણ છે તે આત્મમંથન માટે પ્રેરે એવું છે. પરન્તુ, માત્ર શ્રાદ્ધક્રીયાની દૃષ્ટીએ જોઈએ તો પણ એની અર્થહીનતા સ્પષ્ટ છે.

–દીપક ધોળકીયા

લેખક સમ્પર્ક –

Dipak Dholakia,

B-48/G-2 Dilshad Garden, Delhi 110095.

Phone – 011-2257 3880 Fax: 011-2211 7018 Mobile : 098188 48753

Email: dipak.dholakia@gmail.com

કીશોરાવસ્થામાં ઓલ ઈન્ડીયા રેડીયો પર હું નીયમીત ગુજરાતી સમાચાર સાંભળતો. એક ઘેઘુર અને સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણવાળો અવાજ સાંભળવા કાન ટેવાયેલા: ‘આ સમાચાર આપને દીપક ધોળકીયા વાંચી સંભળાવે છે.’ મેં દીપકભાઈને પરીચય લખી મોકલવા કહ્યું. જવાબમાં… લો, હવે વાંચો, તેમનો પરીચય; તેમની જ કલમે…

– ગોવીન્દ મારુ

મારો શો પરીચય આપું ?

હું મુળ તો ભુજનો. આકાશવાણી દીલ્હીમાં સમાચાર–વાચક તરીકે 34 વર્ષ ઘાણીનો બળદ બનીને ફરતો રહ્યો. બે વર્ષ પહેલાં માલીકે નકામો બળદ જાણીને ઘાણીમાંથી નીવૃત્ત કર્યો. હવે જ્યાં ત્યાં મોઢું મારું છું અને વૈચારીક ખાવાનું શોધ્યા કરું છું. ખાવાનું તો જોઈએ જ ને ? આમાં ગોવીન્દભાઈ મારુનું ખેતર ‘અભીવ્યક્તી’ મને પસંદ પડી ગયું. બીજાં પણ બે-ત્રણ ખેતરો મને લીલોછમ્મ ચારો આપે છે. તેના માલીકો મારું ભેલાણ ને ચરાણ સહન કરશે ત્યાં સુધી તો ચાલશે.

કર્મચારીઓનાં સંગઠનોમાં પણ માથું મારતો રહું છું. એ તો જુની ટેવ છે. બાકી અપુર્ણ છું અને મારી અપુર્ણતાને વાસ્તવીકતા માનું છું. એટલે દુનીયાને જેવી છે તેવી જ સ્વીકારીને ચાલું છું. કશું પુર્ણ છે કે ફાઈનલ–અંતીમ છે એમ માનતો નથી. કારણ કે એમ માની બેસીએ તો તો પછી કશું આગળ વાંચવા, વીચારવા, શોધવાનું બચે જ નહીં ને ? એટલે વીનમ્રતાથી હજી મંડ્યો રહું છું… આટલું બસ ને ?…

–દીપક ધોળકીયા, દીલ્હી

અક્ષરાંકન: – ગોવીન્દ મારુ – govindmaru@yahoo.co.in

પોસ્ટ કર્યા તારીખ– 30–09–2010

‘આ લેખ તમને ગમે તો govindmaru@yahoo.co.in પર મને એક મેઈલ લખજો. હું આ લેખની પીડીએફ ફાઈલ સોમવારે મોકલીશ.’

♦●♦●♦●♦●♦

29 Comments

યશ ની ગુજ્જુ દુનિયા says:

30 Sep 2010 at 4:49 pm

ગોવિંદભાઈ વાત સાચી છે કે આજે બ્રાહ્મણો જે બ્રહ્મ દેવતા કહેવાતા એ દીવો લઈને શોધ્યે નથી જડતા. કદાચ જમાના પ્રમાણે બ્રાહ્મણો પણ બદલાઈ ગયા છે….

એક વાત મને યાદ આવે છે કદાચ કશે સાંભળેલી કે, રામ ભગવાને પણ એમના પિતાશ્રી દશરથરાજાનું વનવાસ દરમિયાન શ્રાધ્ધ કર્યું હતું…..અને મનુષ્યના મૃત્યુ બાદ આત્મા કે જીવ જે નવો જીવ ધારણ કરે છે તે કાગડા સ્વરૂપે હોય છે,એવું પુરાણોમાં લખેલું છે.

પિતૃઓ અને શ્રાદ્ધ સંબંધિત ભગવદ્દગીતા, ભાગવત, રામાયણ, મહાભારત અને અન્ય પુરાણ ગ્રંથોમાં અનેક પ્રસંગોનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.

‘સધવા સ્ત્રી (એટલે પરસ્ત્રી, એવો અર્થ તો સ્પષ્ટ છે) લેખકશ્રી ને મારો સંદેશો જરૂર કહેજો કે ગુજરાતી ભાષાનું પ્રાથમિકશાળામાં જઈને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે,ખોટા અર્થો ના બનાવે. સધવા સ્ત્રી એટલે “સૌભાગ્યવતી સ્ત્રી”.

LikeLike

Reply
pragnaju says:

30 Sep 2010 at 5:07 pm

માતા-પિતા પ્રત્યેનું સમર્પણ ભક્તિ
આપણે આપણું જીવન
સંજ્ઞાપ્રધાન
પ્રજ્ઞાપ્રધાન
નહીં બનતા
આજ્ઞાપ્રધાન બનીશુ તો
જીવન સફળ

તેજ ખરું શ્રાધ્ધ

LikeLike

Reply
અરવિંદ અડાલજા says:

30 Sep 2010 at 5:37 pm

કર્મે ખરા અર્થમાં બ્રાહ્મણ રહ્યા છે ખરા ? જન્મે બ્રાહ્મણ હોવાથી શ્રાધ્ધ કે અન્ય કોઈ પણ ધાર્મિક વિધિ કરાવવા માટે તે સક્ષમ બની જતો નથી. શ્રાધ્ધની ક્રિયા લો કે લગ્નની અગાઉ આ ક્રિયાઓ કલાકો સુધી ચાલતી આજે યજમાન અને ક્રિયા કાંડ કરાવનારની સમય મર્યાદા ધ્યાનમાં રાખી કરવા/કરાવવામાં આવે છે. અર્થાત માત્ર ઔપચારિકતા પૂરી કરવા પોતાની જાતને શ્રધ્ધાળુ/ધાર્મિક સમાજની દ્વષ્ટિમાં સાબિત કરવા આવી બધી વિધિઓ કરવામાં આવી રહી છે. સાચું પૂછો તો વ્યક્તિ સમાજ સાથે છેતરપીંડી કરે છે તે કરતા પોતાના આત્મા સાથે વધારે છેતરપીંડી કરતી રહે છે. મૃતકનો આત્મા અવગતે જશે તો નડતર કરશે તેવો ભય આ કહેવાતા બ્રાહ્મણોએ પોતાના ગુજરાન માટે ઉભો કરેલ છે અને તેવા વહેમથી ડરનારા આવી બધી વિધિઓ કરતા રહે છે અને રહેશે ! જેઓને પોતાની જાતમાં વિશ્વાસ નથી તે હંમેશા આવા ગતકડાથી ભય /ડર અનુભવે છે માટે આવી વિધિઓ વિરૂધ્ધ ગમે તેટલું શાસ્ત્રો ટાંકી લખવામાં/ કહેવામાં આવે તો પણ આ નમાલા/ડરપોક આત્મવિશ્વાસ વગરના લોકોની માન્યતાઓમાં કોઈ ફેરફાર થવાના નથી. અસ્તુ !

LikeLike

Reply
કાસીમ અબ્બાસ , કેનેડા says:

30 Sep 2010 at 5:42 pm

પેટ ભરેલાઓને ખવડાવવું કે ભુખ્યાઓને?

સ્વામી વિવેકાનંદ નું કથન છે:

“જે ધર્મ કોઈ ગરીબ કે વિધવાના આંસુ નથી લુછતો કે ગરીબ ભુખ્યાના મોંમાં રોટલાનો ટુકડો નથી મુકતો, હું એવા કોઈ ધર્મમાં નથી માનતો”

સંત કબીર પણ પોતના શિષ્ય ને કહે છે:

“કહે કબીર કમાલકુ, દો બાતેં સીખ લે,
કર સહાબકી બંદગી ઔર ભુખે કો કુછ દે.”

શ્રાધ કે કોઈ બીજા પુણ્યના કાર્ય અર્થે દુખી માનવતાની સહાય કરવી એથી ઉત્તમ કાર્ય બીજું કોઈ નથી.

કાસીમ અબ્બાસ

LikeLike

Reply
Bhupendrasinh Raol says:

1 Oct 2010 at 1:09 am

આ ધોળકિયા સાહેબ મારા બ્લોગમાં પધારતા હોય તેવું લાગતું નથી. ખેર શ્રાદ્ધ વિષે મહાભારતમાં ભીષ્મ શું કહે છે? મારા બ્લોગમાં લખેલા નર્કારોહણ-૭ માંથી થોડા અંશ અહી મુકું છું.
‘વત્સ,અમે બાણ શૈયા ઉપર હતા. શ્રી કૃષ્ણે યુધીષ્ઠીરને અમારી પાસેથી જ્ઞાન લેવા સમજાવેલો, કે ડોસો ચાર પાંચ પેઢીથી ખસ્યો નથી. દિવાળીઓ બધા કરતા વધારે જોયેલી છે, એટલે એની અનુભવ વાણી જાણી લો જરા. એટલે તે નાદાન મને પૂછતો હતો કે મૃત પિતૃઓને શું તર્પણ કરીએ તો તૃપ્ત રહે અને કેટલો સમય તૃપ્ત રહે જેથી અહી લોકોને મર્યા પછી હેરાન નાં કરે.’
‘પિતામહ, એમ વાત છે? અહી’ અમારા બ્લોગ જગતમાં પણ એક જ્ઞાતા બહેનશ્રી અનુભવ વાણી લખતા હોય છે. તો આપે કાપુરુષ ને શું ઉત્તર આપેલો?’
‘વત્સ,અમે કહેલું કે પિતૃઓને શ્રાદ્ધ વખતે જવ તલ અને ફલાહાર તર્પણ કરો તો એક મહિનો તૃપ્ત રહે, પછી હેરાનગતિ ચાલુ. ફીશ આપો તો બે મહિના, હરણ પાંચ મહિના, કોઈ પક્ષી ધરાવો તો ૭ મહિના, ભેંસ ચાલે ૧૧ મહિના, મોટો આખલો ૧૨ વર્ષ અને લાલ બકરો અને ગેંડો ધરાવો તો કાયમ ની શાંતિ. આમાં કદાચ થોડો ફેરફાર હશે. કારણ બહુ વર્ષ થઇ ગયા આ વાત કરે, હવે અમારી યાદ શક્તિ પણ કમજોર થઇ ગઈ છે.’
અનુશાશન પર્વ વાચી લેવું.એમાં આ બધું લખેલું જ છે કે પિતૃઓના શ્રાદ્ધ વખતે શેના વડે તર્પણ કરવામાં આવે તો પિતૃઓ ખુશ રહે તે સમજાઈ જશે. ટૂંકમાં બ્રાહ્મણો ભૂખ્યા રહી ના જવા જોઈએ માટે કર્ણને પાછો પૃથ્વી પર તગેડ્યો. હવે મનુસ્મૃતિ પ્રમાણે એવા બ્રાહ્મણો જડે તેમ નથી અને જડે તો એમની ફીસ બહુ મોંઘી હશે માટે શ્રાદ્ધ જ બંધ કરી દેવું સારું. અમે બાળમંદિરનાં બાળકોને પૌષ્ટિક નાસ્તો કરાવીને પિતાશ્રીનું શ્રાદ્ધ કરતા હતા. તે પણ ભાદરવામાં નહિ પણ એમની પુણ્ય તીથીનાં ચૈત્ર મહિનામાં.અમે કાગડાને બદલે નાના બાળકોમાં પિતાશ્રી છબી નિહાળવાનું પસંદ કરતા હતા. બીજા મિત્રો પણ હવેથી એવું કરશે તેવી આશા છે.

LikeLike

Reply
1. DIPAK DHOLAKIA says:
  
  1 Oct 2010 at 8:14 am
  
  પ્રિય ભૂપેન્દ્રસિંહભાઈ,
  તમારા બ્લોગ પર આવ્યા વિના ચાલે એમ જ નથી. આંટો મારી જાઉં છું એક વાર કોમેન્ટ લખી પણ કોઈ ભૂલને કારણે પોસ્ટ ન થઈ શકી. તે પછી લખવાનું બન્યું નથી તમે જે કઈં તર્પણ વિશે લખ્યું છે તે મનુસ્મૃતિમાં પણ છે. જમાનો જ માંસાહારનો હતો!.
  હું તમારાં લખાણો આ બ્લૉગ પર વાંચતો જ રહું છું. તમારો રેડિકલ એપ્રોચ મને હમેશાં ગમે છે. અખાના ચાબખા યાદ આવી જતા હોય છે. આભાર. મળતા રહેશું.
  
  LikeLike
  
  Reply
  1. Bhupendrasinh Raol says:
    
    1 Oct 2010 at 3:28 pm
    
    ખુબ આભાર.ફરી થી લાભ આપતા રહેશો આપના પ્રતિભાવો નો.આજે ગણપતિ વિષે લેખ મારા બ્લોગ માં મુક્યો છે.૧૨૭ લેખો માં મેં તો કોરડા જ વીંઝ્યા છે.
    
    LikeLike
shukla s u says:

1 Oct 2010 at 1:20 am

WE MUST GIVE SOMETHING TO SOMEONE FOR BHOJAN ON A DAY IN REMEMBERANCE OF PITRU.TARPAN ETC.CAN BE DROPPED.

LikeLike

Reply
himanshu patel says:

1 Oct 2010 at 1:59 am

આપણે જેને આજે કહિયે છીએ તે આજ તો કમર્શિયલ સમય છે, અન્યો સમ ટકી રહેવા મથ્યા કરતો બ્રાહ્મણ રુપિયા કે ડૉલર પાછળ જ દોડવાનો, તો આ મઈગ્રેટેડની
તપાસ કેવી રીતે કરવી વેદોને હિસાબે કે ચરિત્રને હિસાબે ?એટલે મ્રૂત્યુને ચાલવા દો, વિકએન્ડના શ્રાધ્ધને ચાલવા દો,કેવળ મ્રૂતકોના સંસ્મ્રૂતિ-સ્પર્શનો સંતોષ માણીલો !!!

LikeLike

Reply
harshad says:

1 Oct 2010 at 3:43 am

nice and good

LikeLike

Reply
neerav patel says:

1 Oct 2010 at 4:31 am

dear govindbhai,

what a surprise!

‘dipak dholakia samachar vanche chhe’ is the announcement i am quite familiar with.
and his is one of the voices i liked most on radio, the other two being Lemuel Harry and Suhag diwan.

my great salute to the gentleman.

but it’s a bigger surprise to know that he is such a humanitarian scholar exposing the tricks of the exploiters in the name of religious rites and customs!

this is yet another name to retain for Hindu scriptural reference, the other being Bhupendrasinh Raol.

thank you govindbhai, for introducing such scholars. we need many more to clear the darkness created by the privileged parasites , the exploiters and oppressors, the violators of human dignity and the human rights.

neerav patel

LikeLike

Reply
DIPAK DHOLAKIA says:

1 Oct 2010 at 8:03 am

પ્રેમાળ શબ્દો માટે આભાર

LikeLike

Reply
hanif says:

1 Oct 2010 at 9:12 am

ગોવિંદભાઈ.
આભાર.

LikeLike

Reply
BHUPENDRA JESRANI says:

1 Oct 2010 at 10:10 am

I FEEL IT MORE PRACTICAL, IN THIS CITY LIFE, TO DONATE TO THE RELIABLE TRUST TO FEED THE POOR AND NEEDY INSTEAD OF SEARCHING FOR THE SUITABLE BRAHMIN WHO IS READY TO COME THE SHRADHA BHOJAN.

LikeLike

Reply
nikunj desai says:

1 Oct 2010 at 10:38 am

Dear Govindbhai,
you have given agood reading today thanks. i alsorecall voice of Deepakbhai Dholakia ( i could not write witout bhai) on AIR dduring childhood. glad for his presenting picture of Bramims during Mnusmruti.
Nikunj.

LikeLike

Reply
DIPAK DHOLAKIA says:

1 Oct 2010 at 10:50 am

નિકુંજભાઈ, આભાર. મળતા રહેશું.

LikeLike

Reply
અક્ષયપાત્ર/Axaypatra says:

1 Oct 2010 at 11:24 am

એકના અનેક અર્થ થકી શાસ્ત્રોક્તિઓનો ઉપયોગ કરી મનની શાંતી ભણી જવાનો મુખ્ય હેતુ ન વિસરાય તો શ્રાધ્ધ વગર પણ પિતૃઓ સંતુષ્ટ રહે એવી શક્યતાને નકારી ન શકાય.

LikeLike

Reply
Mukund Desai'MADAD' says:

1 Oct 2010 at 12:46 pm

સુન્દર. અભિનન્દન.

LikeLike

Reply
મુનિ મિત્રાનંદસાગર (Muni Mitranandsagar) says:

1 Oct 2010 at 2:05 pm

શ્રી ગોવિંદભાઈ,

તમારા મેલ મળતા રહે છે. આજના ટોપિકમાં ‘કવ્ય’નો ઉલ્લેખ હોવાથી ઉમેરણરૂપે બે-ચાર શબ્દો :

હિન્દુ થિયરી મુજબ દેવતાને અપાય તે હવ્ય કહેવાય અને પિતૃઓને અપાય તે કવ્ય કહેવાય. કવ્યને કાગડા સાથે કોઈ સંબંધ નથી. માટે જ પિતૃ-તર્પણ વખતે કરાતી સ્તુતિને કવ્યસ્તવ, પિતૃ-કાર્ય માટે સ્થપાયેલા અગ્નિને કવ્યવાહન અને પિતૃ-યજ્ઞની આહુતિને કવ્યવાહ કહેતા હતા. આજના ઘણાખરા કર્મકાંડી બ્રાહ્મણોને આ વાતની ખબર હોતી નથી. કવ્ય નામે પિતૃઓનો એક વર્ગ પણ હોય છે. જો કે આ વર્ગમાં કયા પિતૃઓનો સમાવેશ થાય છે હવે મારી સ્મૃતિમાં રહ્યું નથી.

જૈનોમાં તો જો કે હવ્ય, કવ્ય વગેરે કશું નથી ! (એમને તો ‘દ્રવ્ય’ની વાતોમાં જ રસ પડે!!!)

LikeLike

Reply
અશોક મોઢવાડીયા says:

1 Oct 2010 at 9:04 pm

શ્રી દીપકભાઇ, આપના પ્રતિભાવો તો ખુબ વાંચ્યા છે, આજે આપનો સુંદર અને માહિતીપ્રદ લેખ પણ વાંચવા મળ્યો.
આપની વાતને બહુ વિચાર્યા વગર લેવાય તો કદાચ સહમત થવું અઘરૂં લાગશે. પરંતુ મેં આપના સંદર્ભો વાંચ્યા, ચકાસ્યા અને તે ઉપરાંત પણ અન્ય ગ્રંથોના સંદર્ભ ધ્યાને આવ્યા તે જોતા આપનો ઉઠાવેલો મુદ્દો સાવ નકારવા લાયક નથી જ. હા, લૌકિકક્રિયા ગણીને, માત્ર કર્મકાંડ રૂપે કોઇને આ વિધી કરવી હોય તો કંઇ વિરોધ ન કરી શકાય (વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય). પરંતુ એ શાસ્ત્ર પ્રમાણે જ છે કે તેથી પોતાના પિતૃઓ તૃપ્ત થશે જ એવી કોઇ ખાત્રી મળતી નથી. (જો કે પિતૃઓ બાબતે પણ સમાજમાં ઘણી અંધશ્રદ્ધાઓ ચલાવાય છે, જે એક અલગ ચર્ચાનો મુદ્દો છે)
અહીં મારૂં ડહાપણ વધુ ન ડહોળતા માત્ર અન્ય શાસ્રોના સંદર્ભો મુકીશ. જેનો પણ સૌ મિત્રો વધુ અભ્યાસ કરી શકે છે.
* શ્રાદ્ધ ગમે તે સમયે થઇ શકે છે, ખાસ કરીને તિર્થસ્થાનમાં તેવું પદ્મપુરાણ (સૃષ્ટિ.૩૪/૨૧૮-૨૧૯)માં પણ જણાવાયું છે.
* શ્રાદ્ધ એકાંતમાં, ગુપ્તરૂપે કરવું. પદ્મપુરાણ (સૃષ્ટિ.૩૪/૨૦૭-૨૦૮)
* બ્રાહ્મણની પરિક્ષા વિશે આપે લખ્યું તે અન્ય જેવાકે, વિષ્ણૂસ્મૃતિ (૮૨), શંખસ્મૃતિ (૧૪/૧), વ્યાધ્રપાદસ્મૃતિ (૨૭૫) તથા સ્કંદપુરાણ (નાગર. ૨૨૧/૪૭)જેવા શાસ્ત્રમાં પણ ઉલ્લેખ છે.
* શ્રાદ્ધનું ભોજન સ્ત્રીને કરાવવું નહીં. બૃહત્પરાશરસ્મૃતિ (૭/૭૧)
* પિતૃકાર્યમાં ત્રણથી વધુ બ્રાહ્મણને ભોજન અને બહુ વિસ્તાર પર પ્રતિબંધ લાદતા ઉલ્લેખો અન્ય શાસ્ત્રોમાં પણ છે, જેમ કે, બૌધાયનસ્મૃતિ (૨/૮/૨૯), શ્રીમદ્‌ભાગવત (૭/૧૫/૩), મત્સ્યપુરાણ (૧૭/૧૩-૧૪), માર્કંડેયપુરાણ (૩૧/૩૭-૩૮), વરાહપુરાણ (૧૪/૧૦), અગ્નિપુરાણ (૧૬૩/૨) પારસ્કરગૃહ્યસૂત્ર (૧/૧૬-૧૭) વગેરે.
* મિત્રને ભોજનનિષેધ કરતી વાત કૂર્મપુરાણ (ઉ.૨૧/૨૩), મહાભારત (અનુ. ૯૦/૪૧-૪૩), ગૌતમધર્મસૂત્ર (૨/૬/૧૨) વગેરેમાં પણ મળે છે.
* પિન્ડદાન સમયે ભગવાવસ્ત્રધારીઓ, સંન્યાસી, પતિત, વર્ણશંકર બ્રાહ્મણ વગેરેને હટાવી દેવા. મહાભારત (અનુ. ૯૧/૪૩-૪૪)
* શ્રાદ્ધમાં કોણ એવું હશે જે સ્ટીલના વાસણો નહીં વાપરતું હોય ? અહીં લોહપાત્ર વાપરવાની મના કરી છે. ઔશનસસ્મૃતિ (૫/૫૯), કૂર્મપુરાણ (ઉ.૨૨/૬૧), સ્કન્દપુરાણ (પ્રભાસ.૨૦૬/૩૮-૩૯)
* બ્રાહ્મણે મૌન રહી અને ભોજન કરવું વગેરે !! વશિષ્ઠસ્મૃતિ (૧૧/૨૯), યમસ્મૃતિ (૩૮), સ્કન્દપુરાણ (કાશી.પૂ.૪૦/૯૪) તેમજ અન્ય ઘણાં ગ્રંથો.
* આત્મહત્યા કરનારનું શ્રાદ્ધ કરવા પર મનાઇ છે. મનુસ્મૃતિ (૫/૮૯), વિષ્ણૂસ્મૃતિ (૨૨), કૂર્મપુરાણ (ઉ.૨૩/૭૩), યાજ્ઞવલ્ક્યસ્મૃતિ (૩/૬) વગેરે.

આમ વિધીવત શ્રાદ્ધ કરવું એ આજના જમાનામાં બહુ કઠિન છે. એથી તો સારૂં એ કે પિતૃઓને જીવતા જ તેના મનગમતા ભોજન અને ખુશ થાય તેવો વ્યવહાર કરાય. મને લાગે છે કે તેઓને જીવતેજીવ જ તૃપ્તિ થશે તો આશિર્વાદ પણ આપશે જ. આભાર.

LikeLike

Reply
DIPAK DHOLAKIA says:

2 Oct 2010 at 5:56 am

શ્રી અશોકભાઇની સત્યાન્વેષક નજર હંમેશાં નવું ભાતું હાજર કરે છે. જેમ પ્રિય જનના મૃતદેહના અંતિમ સંસ્કાર આવશ્યક છે તેમ, પરંપરાઓના મૃતદેહના અંતિમ સંસ્કાર પણ આવશ્યક છે.
આજે વેદજ્ઞ બ્રાહ્મણ નથી મળતો એ આજના બ્રાહ્મણોનો વ્યક્તિગત વાંક નથી. સમય બદલાયો છે. માત્ર જે લેભાગુઓ હજી પણ લોકોને ભરમાવ્યા કરે છે છે,તે સામે લોકો પોતે જ જાણતા હોય કે શાસ્ત્રોમાં શું લખ્યું છે તો પણ ઘણાં પાખંડો આપમેળે બંધ થઈ જશે. આવી વધારે સામગ્રી લોકો સમક્ષ મૂકવા બદલ અશોકભાઇ અભિનંદનના અધિકારી છે.

LikeLike

Reply
Devesh Bhatt says:

2 Oct 2010 at 10:19 am

Dear sir,

You all r very learned and experienced respected authorities.

In your comments about Brahmins, I would like to bring to your notice that, in every community few % mass is always miscreants, for which not the whole community is to be blamed. As per our ancient division of the society, Brahmin Kshatriya, Vaishya and Kshudra, Brahmin have been given Top position, as they are and were, knowledgeble and king makers and not the over ambitious to become King. Loyal, and Honest . Now every kind of person from the become Teacher, and Jyotish .
If any brahmin ask for three / four hours for pooja-vidhi, nobody has time to do this, on the contrary Yajman – The Host- dectate brahmin to perform Pooja within time available The Host-Yajman. Today also number of knowledgeble brahmin are available, If any Yajman is ready to spent required time money , Experts Vedic brahmins are available.

Pooja vidhi is only their business, job, Roji Roti, there Hosts are bargaining , than , how their family willm survive ?

so, my commenting on this issue is only bring to the notice of the readers that, the whole society is responsible for Ptru shraddh is not being done thoroughly.

I believe, let people do in what ever way they do, otherwise in time to come people – society will forget even this also and will not recognise – remember their – Purvajo – foerfathers.
Devesh Bhatt

LikeLike

Reply
હેમંત પુણેકર says:

2 Oct 2010 at 11:04 am

દીપકભાઈ,

ખૂબ સુંદર અને અભ્યાસપૂર્ણ લેખ. અશોકભાઈની કમેન્ટ પણ ગમી.

જે પિતૃઓના અસ્તિત્વને જ નકારતા હોય એમને માટે તો મનુસ્મૃતિ અને એના નિયમો પિતૃઓ જેટલા જ નિરર્થક છે. બાકી જેમને શ્રદ્ધા હોય એમને પણ શ્રાદ્ધ સરાવવાનું જ છોડી દેવું પડે એવી સ્થિતિ છે.

LikeLike

Reply
rajeshpadaya says:

4 Oct 2010 at 12:17 pm

વાહ દિપક ભાઈ, વાહ ગોવિંદભાઈ, અતિસુંદર વિષય અતિશય સુંદર રીતે ઉઠાવ્યો છે…..અભિનંદન….

LikeLike

Reply
rajeshpadaya says:

4 Oct 2010 at 12:38 pm

આ પ્રેતવિધ્યાની વિધિ લગભગ ૨૦ વરસ થયા હુ નથી મનાવતો. અને મારા બાળકો અને એમના બાળકોને પણ મારા માટે મનાવવા નહિ દઈશ. મારી સમજણ પ્રમાણે શ્રાધ્ધ વખતે જે વિધીઓ કરવામાં આવે છે એટલે કે ગુંધેલા લોટનુ પુતળુ બનાવી એમા પ્રાણ ઉમેરીને અને પછી તર્પણ વિધી કરવામાં આવે છે એ મારી સમજ પ્રમાણે તો હુ પ્રેત વિધ્યા કરનારો ઠરુ છુ. કેમ કે હુ મારા મ્રુતક પિત્રુઓને મારી જ સ્વાર્થી વ્રુત્તિનુ, પાપની કમાણીનુ ભોજન કરાવીને એમને પણ પાપી ઠેરવુ છુ, અને એ સિવાય એમને એમના સ્થાનેથી ફરીથી આપણા લોક્માં બોલાવવા એ પ્રેતવિધ્યા મને તો લાગે છે અને પ્રેતવિધ્યા ને મહત્વ આપવાથી હુ તો નરકલોક્માં જવાનો સાથે સાથે કદાચ સ્વર્વે સિધાવેલા મારા પિત્રુઓને પણ ફરીથી એમના પુણ્ય ભોગ માંથી જબરજસ્તી બોલાવુ છુ એ મને માન્ય નથી.

મરણ પછી કોણ કયા લોકમાં ગયુ એની કોને ખાતરી છે? અને જો એ પિત્રુઓએ પાપના કામ કર્યા હશે તો નરકમાં જ ગયા હશે અને જેણે પુણ્યના કામ કર્યા હશે તો નક્કિ સ્વર્ગમાં જ હશે તો પછી તેઓને તર્પણ વિધી દ્વારા બોલાવવા એ પ્રેતવિધ્યા ઠરે છે. હુ તો માનુ છુ કે મારા જેટલા પણ પિત્રુઓ આજે હયાત નથી એમને માટે ફક્ત પ્રાર્થના કરુ છુ કે “હે પરમપિતા તેઓ ગમે ત્યાં હોય એમને અમારા અને એમના પાપમાથી છોડાવ અને તમારા શરણોમાં સ્થાન આપો”

એ સિવાય….

આદિ શ્રી શંકરાચાર્યરચીત વિવેક્ચુડામણી મંગલાચરણ સ્લોક ૩-૪-૫-૬-૭- કહે છે ઃ
૩. ભગવતક્રુપાથી જ પ્રાપ્ત મનુષ્યત્વ, મુમુક્ષુત્વ (મુક્ત થવાની ઈચ્છા) અને મહાન પુરુષોનો સંગ- આ ત્રણ તો અતિ દુર્લભ જ છે.
૪. કોઈ પણ પ્રકારે આ દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ પામીને એમાં પણ શ્રુતિના સિધ્ધાંતનુ જ્ઞાન થયુ હોય એવા પુરુષત્વને પામીને જે મુઢ બુધ્ધિ પોતાના આત્માની મુક્તિ માટે પ્રયત્ન નથી કરતો, એ નિશ્ચય જ આત્મઘાતી છે; અને એ અસતમાં આસ્થા રાખવાના કારણે પોતાને નષ્ટ કરે છે.
૫. દુર્લભ મનુષ્યદેહ અને એમાં પણ પુરુષત્વ પામીને જે સ્વાર્થ સાધનામાં પ્રમાદી-રત રહે છે, એનાથી અધિક મુઢ કોણ હશે?
૬. ભલે કોઈ પણ શાસ્ત્રોની વ્યાખ્યા કરે, દેવતાઓના યજ્ઞો કરે, નાના પ્રકારર્ના શુભ કર્મો કરે અથવા દેવતાઓને ભજે, તથાપિ જ્યાં સુધી બ્રહ્મ અને આત્માની એકતાનો બોધ નથી થતો ત્યા સુધી સો બ્રહ્માઓના વીતી જવા પર પણ (અર્થાત સો કલ્પો વીતી જવા પર પણ) મુક્તિ તો થઈ શકતી જ નથી.
૭. કેમ કે “ધનથી અમ્રુતત્વની આશા નથી” આ શ્રુતિ “મુક્તિના હેતુ કર્મ નથી” એ વાત સ્પષ્ટ દર્શાવે છે.

આ સીવાય ગીતા ૮.૨૮ પણ કહે છે
“વેદેષુ યજ્ઞેષુ તપઃસુ ચૈવ, દાનેષુ યત્પુણ્યફલં પ્રદિષ્ટમ !
અત્યેતિ તત્સર્વમિદં વિદિત્વા, યોગી પરં સ્થાનમુપૈતિ ચાધ્યમ !!
યોગી પુરુષ આ તત્વ રહસ્યને તત્વથી જ જાણીને વેદો પઠનમાં તથા યજ્ઞ, તપ અને દાનાદિ કરવામાં જે પુણ્યફલ કહ્યુ છે, એ બધાને નિઃસંદેહ ઉલ્લંઘન કરી જઈને સનાતન પરમપદને પ્રાપ્ત કરે છે.

ગીતા ૯.૨૫ કહે છે
“યાન્તિ દેવવ્રતા દેવાન્પિત્રુન્યાન્તિ પિત્રુવ્રતાઃ !
ભુતાનિ યાન્તિ ભુતેજ્યા યાન્તિ મધ્યાજિનોયપિ મામ !!

દેવતાઓને પુજનાર દેવતાઓને પ્રાપ્ત થાય છે, પિત્રુઓને પુજનાર પિત્રુઓને, ભુતોને પુજનાર ભુતોને અને જે મારુ (અદેહી-પરમેશ્વરનુ, વિષ્ણુનુ નહિ) પુજન કરનાર મને (નીરાકાર પરમેશ્વરને) જ પ્રાત્પ થાય છે. એટલે મારા (નીરાકાર, અદશ્ય પરમેશ્વરના) ભક્તો પુનર્જન્મ નથી પામતા.

LikeLike

Reply
rajeshpadaya says:

4 Oct 2010 at 1:05 pm

અને હા શ્રાધ્ધ એ ફક્ત અવગતીએ ગયા હોય એમનુ જ કરવુ જોઈએ એવુ મારુ માન્વુ છે, જેના પિત્રુઓની સદગતી થઈ ગઈ તો પછી શા માટે એમનુ શ્રાધ્ધ કરવુ અને એમને ફરીથી બોલાવવા. એટલે પહેલા તો એ નક્કિ કરો કે પિત્રુઓ ની અવગતી થઈ છે કે કેમ? અને એ કેવી રીતે સાબીત કરશો? અને જે કરી આપશે એ??
હુ વિરોધમાં નથી પણ સચ્ચાઈને ખંગાળુ છુ એટલે મને વિરુધ્ધનો નહી પણ પોતાનામાં માનજો..કુરી્તી નિવારક…

LikeLike

Reply
Natvar says:

5 Oct 2010 at 10:03 am

Ahi je vanchayun te vanchyun. Shraddh ke koy pan vidhi evi rudh thai gai chhe apni jindagima etle sachun khotun siddh karva lamba lachak lakhano thay chhe. Pitru manthi koiye aavi koy ne kahi nathi gaya karelun tarpan temen pahonche chhe, pahonchyun ke pachhi nathi pahochyun.

Sidhi saadi vaat lakhun ke je koy je kai potana maate, pitru maate, anya babat maate prem thi kare chhe temne karva do. Shraddh vidhi kone karavi? E brahma putra vidyavan chhe ke nahin e babat gaun HUN ganu chhun. Potano rotlo radva kare chhe, karavnarne shraddha chhe. Vidhi karavnar pote
sari bhavna thi karave chhe etlun ja yaad rakhvun jaruri ganay.

Manu smruti, Gita, ke koy pan grantho je kahe chhe te sachun khotun purvar kari shakatun nathi ke khotun tharavi shakatun nathi. Lapan chhapan HUN ganu chhun aa vad viadne.

Koy kagdo koyna kan ma kahi gayanu sambhalyun nathi ke tamaro pitru chhun ke temno partinidhi.

LikeLike

Reply
Mukul Vora says:

6 Oct 2010 at 3:03 am

આપણે ત્યાં કામ કરતાં નિમ્ન-મધ્યમ વર્ગ નાં લોકોને અન્ન, વસ્ત્ર અને વિદ્યા દાન કરીને શ્રાદ્ધ કર્યાનો સંતોષ માનવો જોઈએ. એ લોકોથી આપણે પરિચિત હોઈએ તો એમની જરૂરિયાત નો આપણને ઘણુંખરું સાચો અંદાજ-ખ્યાલ હોય જ અને એથી કુપાત્રે દાન જવાની શક્યતા ઘટી જાય છે.

LikeLike

Reply
Mukul Vora says:

6 Oct 2010 at 3:54 am

પૈસાના બદલામાં ‘કંઇક’ આપવું એ જો પ્રામાણિક વ્યવહાર કહેવાય, તો શ્રાદ્ધ વિધિ કરાવીને તેના બદલામાં પિતૃઓના મોક્ષની ગેરંટી આપતા બ્રાહ્મણો કરતાં, વેશ્યાના દલાલ વધુ પ્રામાણિક ગણાય.
હું પોતે, ભુજનો વડનગરા નાગર છું.

LikeLike

Reply

	Amrut Hazari. on માનવકેન્દ્રી ધર્મનો ઢંઢેરો
	Rajul Kaushik on તમને કેવી પુત્રવધુ ગમે..?
	pragnaju on તમને કેવી પુત્રવધુ ગમે..?
	નારદી જગદીશ ચંદ્ર પા… on તમને કેવી પુત્રવધુ ગમે..?
	Amrut Hazari. on તબીબો અને દર્દીઓ
	pragnaju on તબીબો અને દર્દીઓ
	jugalkishor on તબીબો અને દર્દીઓ
	મહેન્દ્ર રાંભીયા on તબીબો અને દર્દીઓ
	Urmila Sharma-Valand on તબીબો અને દર્દીઓ
	Qasim Abbas on તબીબો અને દર્દીઓ

આજે પીતૃશ્રાદ્ધ મનુસ્મૃતી પ્રમાણે કરી શકાય એમ છે ?

–દીપક ધોળકીયા

● વધારે સંખ્યામાં બ્રાહ્મણોને ભોજન આપવાથી વીધી વ્યર્થ થાય છે (3/127).

● મીત્ર હોય તેને ભોજન ન કરાવવું. એ પીતૃઓને પહોંચતું નથી અને એનાથી પુણ્યનો નાશ થાય છે (3/140).

● જે બ્રાહ્મણ ચોર, નપુંસક, મહાપાપી, કે નાસ્તીક હોય એને શ્રાદ્ધકર્મ માટે ન બોલાવાય (3/151).

● જ્યોતીષનો વ્યાપાર કરનારો બ્રાહ્મણ પણ શ્રાદ્ધકર્મ માટે અપાત્ર છે (3/163).

–દીપક ધોળકીયા

લેખક સમ્પર્ક –

Dipak Dholakia,

B-48/G-2 Dilshad Garden, Delhi 110095.

Phone – 011-2257 3880 Fax: 011-2211 7018 Mobile : 098188 48753

Email: dipak.dholakia@gmail.com

– ગોવીન્દ મારુ

મારો શો પરીચય આપું ?

–દીપક ધોળકીયા, દીલ્હી

અક્ષરાંકન: – ગોવીન્દ મારુ – govindmaru@yahoo.co.in

પોસ્ટ કર્યા તારીખ– 30–09–2010

‘આ લેખ તમને ગમે તો govindmaru@yahoo.co.in પર મને એક મેઈલ લખજો. હું આ લેખની પીડીએફ ફાઈલ સોમવારે મોકલીશ.’

♦●♦●♦●♦●♦

Rate this:

Share this:

Like this:

Related

29 Comments

Leave a Reply Cancel reply