દીવાળી, અન્ધશ્રદ્ધા, સફાઈ અને આપણે

–કામીની સંઘવી

માતા–પીતા સીવાય બાળકના જીવનમાં બીજી કોઈ વ્યક્તી મહત્ત્વની હોય તો તે ટીચર કે શીક્ષક છે. બાળક ઘરમાં જેટલો સમય તેના પેરેન્ટ્સ સાથે વીતાવે છે તેટલો જ ક્વૉલીટી ટાઈમ તે તેની સ્કુલ કે કૉલેજના શીક્ષકો સાથે પસાર કરે છે. તેથી જ બાળકના માનસીક અને શારીરીક વીકાસમાં માતા–પીતા પછી કોઈનો સૌથી વધુ સીંહફાળો હોય તો તે ટીચરનો છે. સારી–નરસી કેળવણી બાળક શીક્ષક પાસેથી જ ગ્રહણ કરતું હોય છે. હમણાં સુરતની બે ચાર સ્કુલમાં બાળકોને ઉદાહરણરુપ જીવન અને પર્યાવરણલક્ષી પાઠ ભણાવવામાં આવ્યા. આપણે બધા જ જાણીએ છીએ કે દીવાળી એ પ્રકાશનો તહેવાર છે. તેથી આપણે સૌ યથાશક્તી તે ઉજવાતા હોઈએ છીએ. પણ કોઈ બાળક માટે દીવાળીની ઉજવણી કેવી હોય ? તો કહો કે સ્કુલ–ટ્યુશનમાં રજા એટલે ભણવામાંથી છુટી એટલે મજા જ મજા ! બીજા નંબરે આવે રજામાં મજા કરવાની વાત. તો ઘરમાં જાત જાતનાં મીઠાઈ–ફરસાણ બને અને તે મરજી થાય તેમ ખાવાની મજા. ત્રીજા નંબર પર આવે નવાં કપડાં–શુઝ વગેરે લેવાં અને પહેરવાં. રાતે દોસ્તો સાથે ફટાકડા ફોડવા. હા, બાળક નાનું હોય તો ફટાકડા ફોડીને આનંદ લે જ; કારણ કે દીવાળી હર્ષ–ઉલ્લાસ અને પ્રકાશનો તહેવાર છે. પરંતુ હાયર સેકન્ડરીમાં ભણતા સોળ–સત્તર વર્ષના ટીનેજર્સ સમજણા કહેવાય. તેની પાસેથી તેમની ઉંમર પ્રમાણેના સમજદારીભર્યા વર્તનની અપેક્ષા રખાય. તેથી જ આ શાળા સંચાલકોએ તેમની શાળામાં ભણતાં અગીયાર–બારમા ધોરણના વીદ્યાર્થીઓ પાસે શપથ કે સોગંદ લેવડાવ્યા કે તેઓ હવેથી દીવાળીમાં ફટાકડા નહીં ફોડે. જેથી કરીને પૃથ્વી પર અવાજ અને હવાનું પ્રદુષણ ઘટે. ખુબ સરસ.. આજનાં ટીનેજર્સ બાળકો આવતીકાલે દેશના નાગરીક બનશે. ત્યારે દેશ માટે કે આ જગત માટે કંઈક પોઝીટીવ કરવાની તેમની વૃત્તીને વેગ મળશે. જીવનમાં ક્યાંક સમાજ પ્રત્યેની સમજદારીનો આછો આછો દીવો પણ ટમટમતો રહે તેથી વધું રુડું શું હોય ? કદાચ દીવાળી એ પ્રકાશનો તહેવાર છે તેની સાચી ઓળખ અહીં જ પ્રસ્થાપીત થશે.

જો કે ત્યાં હાજર કેટલાક વાંકદેખા શીક્ષકો અને વાલીઓ અને પેરેન્ટ્સના મતે આ બધા સોગંદ લેવા કે લેવડાવવા એ ધતીંગ છે. છોકરાઓ તો ફટાકડા ફોડે જ ને ! છોકરા ફટાકડા નહીં ફોડે તો કોણ આપણે ફોડીશું ? કબુલ, છોકરાઓ ફટાકડા ફોડે જ; પણ તે પંદર–સોળ વર્ષની વયથી નીચેનાં હોય તો. વળી અવાજ કે હવાનું પ્રદુષણ ન ફેલાય તેવા ફટાકડા ફોડવાની કોણ ના કહે છે ? પંદર વર્ષની વયથી મોટાં બાળકો આવાં સમાજહીતનાં કામ કરે તે ઈચ્છનીય જ છે. ભલે ને તે શપથ લેનાર સો–બસોમાંથી દસ–વીસ બાળકો પણ તેનું પાલન કરે તો તે સમાજ અને માનવહીતમાં જ છે. છેલ્લાં પાંચ–સાત વર્ષથી આ પ્રથા સુરતની આ બે–ચાર સ્કુલમાં ચાલે છે.  ફટાકડા નહીં ફોડવાના સોગંદ લેનાર અને હવે યુવક–યુવતી બનેલાં તે સ્કુલના ભુતપુર્વ વીદ્યાર્થીઓ સાથેની વાતચીતમાં જાણવા મળ્યું કે, તેમાંથી ઘણાંએ તે સોગંદ પાળ્યા છે. અને તેઓ દીવાળીમાં ફટાકડા ફોડતા નથી. વળી તેમનાં નાનાં ભાઈ–બહેનને પણ ફટાકડા ન ફોડવાની કસમ લેવડાવે છે. કદાચ આ નાની નાની હરકતોથી જ બાળકોનાં હૃદયમાં દેશ કે સમાજ પ્રત્યેના ઋણની રેખા આંકી શકાય.

છેલ્લાં દસ–બાર વર્ષમાં દીવાળીના દીવસોમાં સુતળી કે લક્ષ્મી બૉમ્બના તીવ્ર અવાજો મોટાં શહેરમાં માથાંનો દુ:ખાવો બનતા જાય છે. સુપ્રીમ કોર્ટે રાતે દસથી સવારે છ વાગ્યા સુધી અવાજ પ્રદુષણ પર નીષેધ ફરમાવ્યો છે; પણ દીવાળીના દીવસોમાં તે નીયમોની ઐસી કી તૈસી કરવામાં બાળકો જ નહીં; વાલીઓ પણ મોટો ભાગ ભજવે છે. વળી સપરમા દીવસોમાં ક્યાં કોઈ સાથે માથાકુટ કરવી ?  લોકોનાં એવાં વલણને કારણે જે આ ફટાકડાના અવાજથી ત્રસ્ત થાય છે તેવા સીનીયર સીટીઝન કે બીમાર કે નવજાત શીશુની માતાઓ ફટાકડા ફોડતા લોકો સાથે વાદ–વીવાદ કરવાનું ટાળે છે. જેને કારણે મોટાં શહેરોના રાજમાર્ગ ફટાકડાના અવાજથી ત્રસ્ત છે. તેથી દીવાળી કે નવા વર્ષે લોકોનાં ઘર સીવાય બધે જ ફટાકડા ફોડવાથી ઉત્પન્ન થતા ટનબંધ કચરાઓના ઠેર ઠેર ઢેર છવાયેલાં હોય છે. આપણું ઘર જેમ આપણે દીવાળીમાં વાળી–ચોળીને સાફ રાખીએ છીએ, તેમ આપણી સોસાયટી, આપણી શેરી, આપણું ગામ–શહેર અને દેશને અવાજ અને હવાના પ્રદુષણથી મુક્ત રાખવાની આપણી ફરજ નથી?

માતા એ સો શીક્ષકની ગરજ સારે છે તેવું વારંવાર આપણે કહીએ છીએ. તે જ માતા દીવાળીના તહેવારોમાં આડકતરી રીતે પોતાનું ઘર તો સાફ કરે છે, જેથી તેના ઘરમાં લક્ષ્મીજીનો પ્રવેશ અને વાસ થાય. તે બધાં માટે તે શુકન–અપશુકનના નામે અન્ધશ્રદ્ધાનું તો વહન કરે જ છે; પણ સાથે સાથે જાહેરસ્થાન પર ધર્મ કે રીતરીવાજના નામે પ્રદુષણ ચોક્કસ ફેલાવે છે.

આજકાલ એક બીજો રીવાજ પણ વધી રહ્યો છે અને તે ધનતેરસના દીવસે મુહુર્ત જોઈને સોના–ચાંદીની ખરીદી કરવાનો. વળી તેમાં પણ અમુક–તમુક નક્ષત્ર જોઈને સોના–ચાંદીની ખરીદી કરવા માટે ઝવેરીની દુકાનોમાં લાંબી લાઈન હોય. એક–બે કલાકે તમારો નંબર આવે. ભલે થાકી જવાય; પણ શું થાય ? શુકન માટે ધનતેરસના દીવસે પણ ખરીદી તો કરવી જ જોઈએ ! હવે દીવાળીના તો બધા દીવસો જ શુકનવંતા અને સપરમા ગણાય છે. તો તેમાં મુહુર્ત જોવાની વાત ક્યાં આવી ? પણ બસ, વર્ષ સારું જાય, ઘરમાં લક્ષ્મી આવે એટલે પણ આમ કરવું જોઈએ. સીમ્પ્લી, વેસ્ટ ઓફ ટાઈમ અને વેસ્ટ ઓફ મની ! ધનતેરસના દીવસે સોનાચાંદીના માર્કેટમાં તેજી હોય એટલે ભાવ ઉંચા હોય. ઉપરથી ઝવેરીઓ  ઘડામણી પણ ડબલ વસુલ કરે. છતાં આપણે બીજા દીવસોમાં ખરીદી કરવાને બદલે તે દીવસે જ ખરીદી કરીને પણ લુંટાઈએ છીએ. કારણ કે મુહુર્ત તો સાચવવું જોઈએ તેવો પરીવારની ગૃહીણીનો જ આગ્રહ હોય ! બહેનોની અન્ધશ્રદ્ધા કાળી ચૌદશે તો માઝા મુકે. ચાર રસ્તા પર ‘કકળાટ’ કાઢવા જાય અને રસ્તા પર વડાં મુકે. તમે ધાર્મીક છો અને શ્રદ્ધાથી ઘરમાં પુજન કરો તો ઓક્કે. પણ ચાર રસ્તા પર ‘કકળાટ’ના નામે વડાં મુકવાં તે આજના સમય પ્રમાણે કેટલું યોગ્ય લાગે ? મને યાદ છે અમારી સોસાયટીની બાજુમાં જ ઝુંપડપટ્ટી હતી. સોસાયટીના રહેવાસીઓ સોસાયટીના ચાર રસ્તા પર વડાં મુકવા બહેનો ઘરેથી નીકળે તે સાથે જ ઝુંપડપટ્ટીનાં બાળકો આગળ–પાછળ ચાલવા માંડે. ચાર રસ્તા પર લોકો વડાં મુકે ના મુકે ને પેલાં ગરીબ બાળકો તરત ઉઠાવી લે અને ખાઈ પણ જાય. ચાર રસ્તા પર વડાં મુક્વાથી લોકોના ઘરનો કકળાટ ઓછો થતો હશે કે નહીં તે તો રામ જાણે; પણ કોઈના પેટની આગ કે ભુખ તો જરુર મીટાવે છે. તો પછી શા માટે અન્નના ખોટા રીતીરીવાજ પાછળ વ્યય કરવો ? અન્નપુર્ણા અન્નનો વ્યય અટકાવે તો તે સમાજસેવા કહેવાય. વળી બહેનો નવા વર્ષે કે દીવાળીની રાતે ચાર રસ્તા પર ઘરના જુનાં ઝાડુ અને માટલાં મુકી આવે. એટલે નવા વર્ષે તમે ઘરની બહાર નીકળો તો બધા જ ચાર રસ્તા પર માટલામાં ઝાડુ ભેરવેલાં દેખાય. સરકાર કે નગરપાલીકા આમેય તહેવારોના દીવસોમાં માણસોની ખેંચ અનુભવતી હોય, તેમાં શહેરના દરેક ચાર રસ્તા પર ઝાડુને માટલાં ઉંચકવા તો ક્યાંથી કોઈ નવરું હોય ?

આપણા વડા પ્રધાને બહુ સરસ સુત્ર આપ્યું કે દેશને સ્વચ્છ બનાવો. તેમાં ઘણાંય મહીલામંડળો હઈશો હઈશો કરતાં જોડાઈ ગયાં, લાંબા સાવરણા લઈને રસ્તા સાફ કરવા ઉતરી પડ્યાં અને પોતાનો પ્રચાર અને પ્રસાર કરી લીધો. પણ હવે શું ? આપણો દેશ સાફ રાખવાના સોગંદ લીધા છે તે તહેવારો આવતાં આપણે ભુલી જઈએ છીએ ? દેશ કે દુનીયાને બદલવાના ખ્વાબ જોતાં પહેલાં દરેકે પોતાની જાતને બદલવી પડે તો જ બદલાવ શકય બને. કોઈ પણ સરકાર લોકોની સક્રીય ભાગીદારી વીના સફળ ન બની શકે. તે વાત પછી વીકાસની હોય કે સફાઈની કે આતંકવાદની. પાવર ઓફ ફોર્ટીનાઈન એટલે કે મહીલા મતદાનનો પ્રભાવ આપણે ગત ઈલેક્શનમાં જોયો છે. તો આ પાવર ઓફ ફોર્ટીનાઈન દેશની અન્ધશ્રદ્ધા કે ગંદકીની સફાઈ માટે યોગ્ય રીતે વપરાય તે ઈચ્છનીય નથી ?

–કામીની સંઘવી

‘મુંબઈ સમાચાર’ દૈનીક, મુમ્બઈની તા. 16 ઓક્ટોબર, 2014ની ‘લાડકી’ પુર્તીમાં, પ્રગટ થતી એમની લોકપ્રીય કટાર ‘દીલ કે ઝરોખોં સે’માં પ્રગટ થયેલો એમનો આ લેખ, લેખીકાના અને ‘મુંબઈ સમાચાર’ના સૌજન્યથી સાભાર…

લેખીકા સમ્પર્ક:

કામીની સંધવી, D-804, New Suncity, Aptt., B/H. Bhulka Bhavan School, Anand Mahal Road, Adajan, Surat-395 009 સેલફોન: 94271-39563 ઈ.મેઈલ: kaminiparikh25@yahoo.in 

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા મારો આ ‘રૅશનલ’ બ્લોગ ‘અભીવ્યક્તી’ નીયમીત  https://govindmaru.wordpress.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે નવો લેખ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેનું ધ્યાન રાખીશ… ..ગોવીન્દ મારુ..

અક્ષરાંકન: ગોવીન્દ મારુ, 405, સરગમ સોસાયટી, કાશીબાગ, કૃષી યુનીવર્સીટીના પહેલા દરવાજા સામે, વીજલપોર પોસ્ટ: એરુ એ. સી. – 396 450 જીલ્લો: નવસારી. સેલફોન: 9537 88 00 66 ઈ.મેઈલ: govindmaru@yahoo.co.in

પ્રુફવાચન સૌજન્ય: ઉત્તમ ગજ્જર – uttamgajjar@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ: 17/10/2014