છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષમાં ધર્મનો રાજકીય પરીબળ તરીકેનો ઉદ્‌ભવ માનવજાતને ખતમ કરી શકે તેમ છે

છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષમાં ધર્મનો

રાજકીય પરીબળ તરીકેનો

ઉદ્‌ભવ માનવજાતને ખતમ કરી શકે તેમ છે

– ધવલ મહેતા

રાજકારણમાં ધર્મસત્તા :

ધર્મ એક રાજકીય પરીબળ તરીકે જગતમાં છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષથી ઉભરી રહ્યો છે. તે જગત માટે વીનાશક સાબીત થઈ શકે તેમ છે. અમેરીકા, ભારત અને મોટા ભાગના મુસ્લીમ દેશોમાં તેમ બની રહ્યું છે. દુનીયાના દરેક ધર્મની મર્યાદા એ છે કે તેના અનુયાયીઓ એમ માને છે કે તેમનો ધર્મ દુનીયાનો શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે, તેઓ જે માન્યતાઓ ધરાવે છે તે જ આખરી સત્ય છે અને ઈશ્વર પર તેમનો એકલાનો અધીકાર છે. તેમના મતે જે ગીતામાં, વેદોમાં, બાઈબલમાં, કુરાનમાં કે અવેસ્તામાં કે ઓલ્ડ ટેસ્ટામેન્ટમાં કે અન્ય ધર્મગ્રંથોમાં લખ્યું છે તે ભગવાનનો કે ભગવાનના પયગમ્બરનો સંદેશો છે. દરેક ધર્મ જયારે એમ માને કે સત્ય માત્ર તેની પાસે છે અને અન્ય ધર્મો પાસે સત્ય નથી કે અર્ધસત્ય છે; તેમાંથી સંઘર્ષ થાય જ. આમ અસહીષ્ણુતા દરેક ધર્મમાં અંતર્ગત (ઈન-બીલ્ટ) છે. વળી જુદા જુદા ધર્મના અનુયાયીઓ પાસે (કે તેમની સરકારો પાસે) જગતનો નાશ કરે તેવાં અણુ શસ્ત્રો આવી ગયાં છે; એટલે ધર્મની બાબત માનવજાત માટે ગંભીર બની ગઈ છે. ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવી એ અનીવાર્ય છે અને આ શ્રદ્ધા માટે કોઈ સાબીતીની જરુર નથી. ધાર્મીક શ્રદ્ધાને સૌ કોઈએ સ્વીકારવી અને તેને પડકાર ના ફેંકવો આ માન્યતા જગતમાં હીંસા ફેલાવે છે – અલબત્ત, જગતમાં હીંસા અને સંઘર્ષ માટે ધર્મ સીવાયનાં (દા.ત., આર્થીક) બીજાં અનેક કારણો પણ છે; પરંતુ તેની અહીં ચર્ચા કરી નથી.

મધ્યમમાર્ગી (મોડરેટ) ધાર્મીકો પણ ભયજનક :

સામ હેરીસ તેમના ‘The End of Faith’ નામના પુસ્તકમાં કહે છે કે : આજના જગતમાં ધાર્મીક ઝનુનીઓ ઉપરાન્ત ધર્મમાં માનનારા સહીષ્ણુ ગણાતા ધાર્મીકો પણ વીનાશક ભુમીકા ભજવી રહ્યા છે. તેઓ આત્યન્તીક નથી; છતાં તેઓ ભયજનક છે. કારણ કે તેમણે ધાર્મીક શ્રદ્ધાને માન્યતા (લેજીટીમસી) આપીને એવી આબોહવા ઉભી કરી છે. જેથી ધાર્મીક હીંસા અને ધાર્મીક પુસ્તકનાં લખાણો સામે લડવાનું મુશ્કેલ બની ગયું છે. તેઓ છુપા દુશ્મનો છે.

ધાર્મીક માન્યતા ભ્રમણાજનક :

વીશાળ બહુમતી ધરાવતા ઉદારમતવાદીઓ પોતે (અન્ધ)શ્રદ્ધાયુકત હોવાથી આતંકવાદીઓને પડકારી શકતા નથી.

જગતના તમામ ધાર્મીકો એમ માને છે કે આ સૃષ્ટીના સર્જક તેમની પ્રાર્થના સાંભળે છે અને તેનો લાભદાયક પ્રતીભાવ પણ આપે છે.

આ માન્યતા જો જગતના કરોડો લોકો ધરાવતા ના હોત તો તે માન્યતા પાગલપણાનો કે ભ્રમણાનો એક પ્રકાર ગણાત. પરન્તુ કરોડો લોકો પુજા અને પ્રાર્થનામાં શ્રદ્ધા ધરાવતા હોવાથી તેને સાચી માનવામાં આવે છે. એકલદોકલ માનવી આવી માન્યતાઓ ધરાવતો હોય (પૃથ્વી શેષનાગ પર ઉભી છે) તો કદાચ પાગલ ગણાય. ધાર્મીક માન્યતાઓને ચકાસી શકાતી નથી. તે પુરાવા આધારીત હોતી નથી તે તેની એક મોટી મર્યાદા છે. ન્યુટનનો ગુરુત્વાકર્ષણનો સીદ્ધાન્ત કે આઈનસ્ટાઈનની થીયરી ઓફ રીલેટીવીટી, તેની સાબીતીને આધારે સાચી મનાય છે, કોઈ સાધુ સન્તના કથનને આધારે નહીં.

આજનો યુગધર્મ :

વીનોબાજી ‘આજના યુગની ધર્મભાવ’ના નામની પુસ્તીકામાં કોઈપણ પુરાવા વીના, માત્ર (અન્ધ)શ્રદ્ધાને આધારે નીચેનાં વીધાનો કરે છે. તેમના શબ્દોમાં : ‘બાકી દરેક જણ આત્માની અનુભુતી તો કરી જ શકે છે અને આત્મા કરતાં વધારે સારી ઈશ્વરની નીશાની આપણે માટે હોઈ ન શકે. આપણા દેહમાં દેહથી ભીન્ન અને સાક્ષીરુપે આત્મા છે તેના પરથી સૃષ્ટીમાં પરમાત્મા છે તે સીદ્ધ થશે. પીંડ અને બ્રહ્માંડની એકતાનો અનુભવ આપણે ડગલે ને પગલે કરીએ છીએ. જે પીંડમાં છે તે બ્રહ્માંડમાં છે. ‘યથા પીંડે તથા બ્રહ્માંડે’. અહીં મારી પાસે આંખ છે તો સૃષ્ટીમાં સુર્ય છે. મારામાં પ્રાણ છે તો સૃષ્ટીમાં વાયુ છે. આ રીતે બીંબરુપ બ્રહ્માંડમાં જે તત્ત્વ છે તેના પ્રતીબીંબરુપ શરીરમાં અને પીંડમાં છે. પીંડમાં આત્મતત્ત્વ છે તે પ્રતીબીંબરુપ સૃષ્ટીમાંય કોઈ તત્ત્વ હોવું જોઈએ અને તેને પરમ તત્ત્વ કહે છે.’

વીજ્ઞાન અને લૉજીકની દૃષ્ટીએ ઉપરનું દરેક વીધાન જો બહુ જ ઉદારતા દાખવીએ તો તેને કાલ્પનીક (સ્પેક્યુલેટીવ) ગણી શકાય. ‘મારામાં જે ચેતના છે તેવી જ બ્રહ્માંડમાં ચેતના છે જેને ઈશ્વર કહેવાય’ આવા વીધાનની વીશ્વસનીયતા (ક્રેડીબીલીટી) લગભગ શુન્ય ગણાય. ગંભીર ફીલોસોફીકલ ચર્ચામાં ભાષાકીય ચાતુરી (લીજીવીસ્ટીક) કે યુકતીઓ ના ચાલે. ‘આત્મા કરતાં વધારે સારી ઈશ્વરની નીશાની આપણે માટે હોઈ ના શકે’ તે વીધાન શ્રદ્ધાજન્ય છે; પરન્તુ તેની અનુભવજન્ય (એમ્પીરીકલ) સાબીતી નથી. જે વીધાનમાં આધ્યાત્મીક શબ્દ હોય અને આવો એક શબ્દ પણ હોય જેનો અર્થ સ્પષ્ટ ના હોય, સંદેહાત્મક હોય, તો તે વીધાનને અર્થહીન (મીનીંગલેસ) ગણવું. આ દલીલ વીનોબાજીનાં શ્રદ્ધાજન્ય વીધાનોને પણ લાગુ પડે છે. આવાં વીધાનો પર માનવ સમાજની નૈતીક (એથીકલ) સીસ્ટમ ઉભી ના કરાય.

નૈતીકતાના ઘડતરમાં ધર્મ ના ચાલે :

ધર્મને આધારે જે ધાર્મીક નૈતીકતા (રીલીજીઅલ એથીકસ)નું ધોરણ ઉભુ થયું તેણે માનવજાતનું (ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ, દલીતો અને મુળ નીવાસીઓનું) દમન કર્યું છે. આને બદલે ધર્મનીરપેક્ષનીતી (સેક્યુલર એથીક્સ) ફ્રેંચ ક્રાન્તીનાં મુલ્યો – લીર્બટી, ઈક્વોલીટી અને ફ્રેટર્નીટી પર ઉભુ થયું છે. તેને હજુ બહુ સમય થયો નથી; પરંતુ પશ્ચીમ જગતમાં ઉદારમતવાદી, સમાજવાદી અને સમાજવાદ (માર્કીસ્ટ) વીચારસરણીઓ પાછળ ફ્રેંચ ક્રાન્તી તથા અમેરીકન ક્રાન્તીનાં મુલ્યો હતાં. તેમાં જાતીવાદ કે વૈદીક બ્રાહ્મણીઝમ નથી કે તેમાં ઈસ્લામીક શરીયતના નીયમો પણ સામેલ કરવામાં આવ્યા ન હતા. આ નવા વાદો સેક્યુલર એથીકલની દીશાનાં પગલાં છે – ભલે તેમાં બહુ મોટી સફળતા મળી નથી; પણ દીશા સાચી છે. ધાર્મીક માન્યતાઓનો એપીસ્ટેમીક એટલે કે જ્ઞાનને લગતો પાયો નબળો હોવાથી અજ્ઞાનને આધારે નૈતીકતા ના ઘડી શકાય; પણ વીજ્ઞાનને આધારે ઘડી શકાય.

અહીં એક બાબત યાદ રાખવી જરુરી છે. વીનોબા સહીત ભારતના અને જગતમાં મોટાભાગના ધાર્મીક ચીન્તકો એમ માને છે કે નૈતીકતાનો આધાર ધર્મ છે. ધર્મને કારણે માણસ ખરાબ કૃત્યો કરતો અટકે છે, હીંસાને ત્યાગે છે અને અન્ય વ્યક્તીઓને મદદ કરે છે. પરંતુ એકબીજાને મદદ કરવી, કુટુમ્બ ઉભું કરવું અને સન્તાનોને ઉછેરવાં, મીત્રોની સહાય લેવી અને તેમને સહાય કરવી, ભાઈભાંડુઓને પ્રેમ કરવો, પરોપકાર વગેરે માનવતા, જેનેટીક વારસામાં પ્રોગ્રામ્ડ છે. તે વીના માનવજાત ટકી શકી જ ન હોત. દા.ત., ભ્રાતૃભાવના વીના માણસ ગ્રુપ્સ જ ઉભાં ના કરી શકે અને ગ્રુપ્સ કે જુથો ઉભાં કર્યા વીના માનવજાત નાશ પામત. ટુંકમાં, એકબીજાને મદદ કરવી, પ્રેમ દાખવવો, દુઃખી લોકો માટેની અનુકંપા અને સહાનુભુતી દાખવવી તે કોઈ ધર્મનો ઈજારો નથી. ધર્મ તો બહુ પાછળથી આવ્યો. તે પહેલાં ઉપરના ગુણોને કારણે જ માનવજાત ટકી રહી. આવી નૈતીકતાના પાયામાં ધર્મ ના રહે તો પૃથ્વી કે માનવસમાજ રસાતાળ થઈ જશે તેમ માનવાની જરુર નથી. ઉલટાની માનવજાત જેના પરોપકારવૃત્તી અને પરસ્પર સહાય પ્રોગ્રામ્ડ છે તે સેક્યુલર સમાજમાં વધુ સુખી થાય તેવો સંભવ છે. નજીકના ભુતકાળમાં ધર્મસંસ્થાએ લોકોને ત્રાસ આપનારા રાજયકર્તાઓમાંથી ઉગાર્યા પણ છે. પોલૅન્ડમાં સામ્યવાદના લોખંડી શાસન સામે ત્યાંના કેથોલીક ચર્ચે અવાજ ઉપાડ્યો હતો. દુષ્ટ અમેરીકાએ ઈરાનના ત્રાસવાદી શાહને ગાદી પર બેસાડી દીધો હતો તેને દુર કરવા ખોમીની અને તેની મુસ્લીમ સંસ્થાઓએ મદદ કરી હતી.

પરન્તુ સામાન્ય રીતે ધર્મ અને ધાર્મીક સંસ્થાઓ સમાજમાં જે હીતધારકો છે અને શોષણકર્તા છે તેમને જ બહુધા મદદ કરતી હોય છે.

ધર્મનીરપેક્ષ માનવવાદીઓએ ઈસ્લામ સામે પડકાર ફેંક્યો છે અને તેના જવાબ રુપે જગતના મુસ્લીમોના એક નાનકડા વર્ગે જેહાદનો મન્ત્ર ફુંક્યો છે. અહીં એ યાદ રાખવું જોઈએ કે ઈસ્લામમાં માનનારો અતી વીશાળ વર્ગ ‘મોડરેટ’ એટલે કે ઉદારમતવાદી છે. બહુ જ નાનો વર્ગ કે નાનાં નાનાં જુથો જ આતંકવાદી છે અને તેઓ જગતને ભયમાં મુકી રહ્યાં છે. વળી જેમ હીન્દુ ધર્મનો માનવજાતના ઈતીહાસમાં મોટો ફાળો છે (વીજ્ઞાન કળા, આર્કીટેક્ચર, સંગીત વગેરેમાં) તેવો જ ઈસ્લામનો જગતમાં ફાળો છે. પરંતુ ઈસ્લામ અને ખ્રીસ્તી ધર્મ પોતાના પ્રસારમાં માને છે તે ભુલવું ના જોઈએ. વળી, પાકીસ્તાન અને સાઉદી અરેબીયામાં જે લોકો ઈસ્લામની નીન્દા કરે તેને માટે મોતની સજા છે અને બન્ને ધર્મો પોતાનાં પુસ્તકોને ભગવાનનો અવાજ ગણે છે. હીન્દુ ધર્મમાં કોઈ એક આધારભુત (સ્ટેન્ડર્ડ) સર્વમાન્ય ધાર્મીક ગ્રંથ નહીં હોવાથી હીન્દુ ધર્મ વધારે લવચીક (ફ્લેક્સીબલ) રહ્યો છે.

ભાષાચાતુરી :

ઉપર્યુક્ત પુસ્તકમાં વીનોબા લખે છે, ‘હું કહીશ કે આ જ છે આજના યુગનો ધર્મસંદેશ. હવે એવું નહીં ચાલે કે આપણે ભગવાનને મન્દીરમાં પુરી રાખીએ અને બાકીની આખી દુનીયાને ઈશ્વરશુન્ય સમજીએ. આપણે તો હવે એવું કરવાનું છે કે દરેકે દરેક મનુષ્યના હૃદયમાં જે ભગવાન છે તેની ઉપાસના કરવાની છે અને ગામ આખાને મન્દીર બનાવવાનું છે’ આ કટાર લેખકને દરેકે દરેક મનુષ્યના હૃદયમાં ઈશ્વર દેખાતો નથી. તેમાં તો દરેકે દરેક મનુષ્યના હૃદયમાં ઈશ્વર હોય કે ના હોય; પરંતુ તેમને તો શીક્ષણ, રોજગાર, આરોગ્ય અને સુખસગવડવાળું દીર્ધ જીવન મળે તેની ખેવના છે. તે માટે વીજ્ઞાન અને ટૅકનોલૉજી જોઈએ. તેમને મન ફ્રેંચ ક્રાન્તીના આદર્શો (લીબર્ટી, ઈક્વોલીટી, ફ્રેટર્નીટી) ધાર્મીક આદર્શો કરતાં વધુ મહત્ત્વના જણાય છે. તેથી તેઓ ઈશ્વરશુન્ય સૃષ્ટીને ઈશ્વરથી ભરી દેવા માંગતા નથી. કોઈપણ સેક્યુલર વીચારધારામાં ઈશ્વર કે ધર્મ કે સમ્પ્રદાયનો પ્રવેશ થાય તો તેનાથી અનીષ્ટ થયા વીના રહેતું નથી. રાજકારણમાં કે વીચારસરણીમાં ધર્મ બીલકુલ ના જોઈએ તેવું આ લેખક માને છે. વળી ધાર્મીક ઉદારમતવાદીઓ પણ સર્વધર્મ સહીષ્ણુતાના નામે શ્રદ્ધાજન્ય માન્યતા ધરાવીને આતંકવાદ માટે અનુકુળ આબોહવા ઉભી કરે છે.

ઉપસંહાર :

કોઈની પણ ધાર્મીક લાગણી દુભાવ્યા વીના અને કોઈપણ ધર્મની પ્રત્યક્ષ ટીકા કર્યા વીના એવું પ્રતીપાદન કરવાનો પ્રયત્ન આ લેખમાં થયો છે કે રાજકારણમાં ધર્મના પ્રવેશે ધીમે ધીમે આતંકવાદને જન્મ આપ્યો છે. આતંકવાદીઓના હાથમાં અણુશસ્ત્રો આવી જાય તો તેમના ધાર્મીક ઝનુનને કારણે તેઓ પૃથ્વીનો નાશ કરી શકે તેમ છે. વળી ધાર્મીક વીધાનોને શ્રદ્ધાપુર્વક સાચાં માની લેવાને બદલે તેના પુરાવા છે કે નહીં, તેનો આગ્રહ રાખવો જોઈએ. જે વીધાનો અટકળવાળાં હોય તેના પર શાણો સમાજ નૈતીક સીસ્ટમ રચી શકે નહીં. વળી વીનોબાની જેમ એવું ના માનવું કે માનવીની નૈતીકતાનો પાયો ધર્મ છે. તે આનુવંશીક (જેનેટીક) છે. ઉલટાનું સેક્યુલર પાયા પર રચાયેલી નૈતીકતા લોકો માટે વધુ કલ્યાણકારી હોવાનો સંભવ છે. તે માટે ઈશ્વર અને ધર્મ અપ્રસ્તુત (ઈર્રેલેવન્ટ) છે.

– ધવલ મહેતા

મહેમદાવાદથી પ્રકાશીત થતું  ‘રૅશનલ’ માસીક ‘માનવવાદ’ (જુલાઈ, 2014)નો આ લેખ ‘માનવવાદ’ના તંત્રીશ્રી તેમ જ લેખકશ્રીની પરવાનગી અને સૌજન્યથી સાભાર…

લેખક–સંપર્ક :

પ્રા. ધવલ મહેતા, બી-13, કોણાર્ક – કરીશ્મા એપાર્ટમેન્ટ, રેણુકા હૉલ સામે, વસ્ત્રાપુર, અમદાવાદ – 380 015 ફોન નંબર : 079 2675 4549 ઈમેઈલ : dhawalanjali48@yahoo.com

‘અભીવ્યક્તી–ઈ.બુક્સ’

રોજેરોજ ગુજરાતી સાહીત્યનો રસથાળ પીરસતી વેબસાઈટ ‘અક્ષરનાદ’ ના ‘ઈ–પુસ્તકો’ વીભાગ ( http://aksharnaad.com/downloads ) પર તેમ જ ગુજરાતી–ભાષાનું જતન અને સંવર્ધન માટે સતત સક્રીય વેબસાઈટ ‘લેક્સિકોન’ના ‘GL eBooks’ વીભાગ ( http://www.gujaratilexicon.com/ebooks/ ) પર મારા ‘અભીવ્યક્તી’ બ્લોગની તમામ ‘ઈ.બુક્સ’ મુકવામાં આવી છે. રસ ધરાવતા વાચકમીત્રોને આ બન્ને વેબસાઈટ પરથી ‘અભીવ્યક્તી’ની ‘ઈ.બુક્સ’ ડાઉનલોડ કરવાની સગવડનો લાભ લેવા વીનન્તી છે.

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત આ રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.wordpress.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે નવો લેખ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેનું ધ્યાન રાખીશ… ..ગોવીન્દ મારુ..

♦●♦●♦ ‘રૅશનલ–વાચનયાત્રા’માં મોડેથી જોડાયેલા વાચકમીત્રો, પોતાના સન્દર્ભ–સંગ્રહ સારુ કે પોતાના જીજ્ઞાસુ વાચકમીત્રોને મોકલવા ઈચ્છતા હોય તે માટે, મારા ‘અભીવ્યક્તી’ બ્લોગના હોમ–પેઈજ પર મથાળે, આ લેખ સહીત આગલા બધા જ લેખોની પીડીએફ વર્ષવાર ગોઠવીને મુકી છે. સૌ વાચક મીત્રોને ત્યાંથી જ જરુરી પીડીએફ ડાઉનલોડ કરવા વીનન્તી છે.

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ, 405, સરગમ એપાર્ટમેન્ટ, નવસારી કૃષી યુનીવર્સીટીના પહેલા દરવાજા સામે, વીજલપોર રોડ, નવસારી.  પોસ્ટ :  એરુ એ. સી. – 396 450 જીલ્લો : નવસારી. ઈ.મેઈલ : govindmaru@yahoo.co.in

પ્રુફવાચન સૌજન્ય : ઉત્તમ ગજ્જર – uttamgajjar@gmail.com  

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 15/01/2016