2

વીજ્ઞાનની નીખાલસતા અને મર્યાદા

       –વીક્રમ દલાલ

ફરસ ઉપર પોતુ મારવું કે અગ્ની પેટાવીને રાંધવા જેવી સામાન્ય લાગતી રોજીન્દી ક્રીયાઓમાં તથા કોડીયાથી માંડીને તે સૅટૅલાઈટ જેવી માણસે બનાવેલી તમામ વસ્તુઓમાં વીજ્ઞાનનો ઉપયોગ થાય છે. વીજ્ઞાનના ઉપયોગ વગર આપણે એક ક્ષણ પણ જીવતા નથી; છતાં બહુજનસમાજમાં વીજ્ઞાન વીશેનો ખ્યાલ ક્યાં તો છે જ નહીં અથવા ખોટો કે અધુરો છે; કારણ કે ‘વીજ્ઞાન એટલે શું?’ એવો પ્રશ્ર બહુ ઓછાને થાય છે. જેને થાય છે તેને પણ તેની સાચી સમઝ આપી શકે તેવા સાથે જવલ્લે જ સમ્પર્ક થાય છે. અહીં આપણે એક વાત દુ:ખ સાથે નોંધવી જોઈએ કે –બધા નહીં પણ મોટાભાગના– વીજ્ઞાન ભણાવતા, શીક્ષકો, વીજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરીને વસ્તુ બનાવતા કારખાનાદારો, ઍન્જીનીયરો, ડૉક્ટરો કે વીજ્ઞાન સંસ્થામાં નોકરી કરતા વીજ્ઞાનીઓ સુધ્ધાને વીજ્ઞાનમાં રસ કે શ્રદ્ધા છે તેમ માનવું એ ભુલભરેલું છે. એમને માટે ‘વીજ્ઞાન’ એ ‘સત્ય શોધવાની સાધના’ નહીં; પણ આજીવીકાનું સાધન છે. તેમની રહેણીકરણી અને વીચારસરણીમાં વહેમ અને અન્ધશ્રદ્ધાનાં દર્શન થતાં હોય છે.

‘ન્યુટનનો નીયમ’ એટલે ન્યુટને બનાવેલો નીયમ નહીં; પરન્તુ કુદરતી ઘટનાઓના અવલોકન ઉપરથી ન્યુટને કાઢેલું તારણ. આમ, વીજ્ઞાન એટલે કુદરતી ઘટનાઓ બનવા અંગેનું વીશેષ જ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનીક સંશોધન એટલે કુદરતમાં થતી ઘટનાઓ ઉપરથી ‘સત્ય’ તારવવાની કોશીશ કરવી તે. વીજ્ઞાનનું સ્થાન ‘ઈશ્વર’(પ્રકૃતી) અને સમ્પ્રદાયની વચ્ચે છે. તેથી વીજ્ઞાન બધા સમ્પ્રદાયોથી પર છે. પ્રકૃતીના નીયમો સ્વયમ્ભુ છે. તે સ્થળ અને કાળ પ્રમાણે બદલાતા નથી. તેને કદીયે ઉથાપી કે બદલી શકાતા નથી (3/27). તેમાં અપવાદ કે વીકલ્પો હોતા નથી (4/6). તે ‘છે’ તેથી તેને શોધવાના હોય છે – બનાવવાના નહીં (13/20, 30), વીજ્ઞાન માત્ર પ્રકૃતીની આણને જ સ્વીકારતું હોઈને તે અપવાદ અને ભેદભાવ વગર તમામ સજીવ (3/33) અને નીર્જીવ પદાર્થોને સ્પર્શે છે.

કુદરતી ઘટના બનવા પાછળનાં કારણો શોધતા વીજ્ઞાનીઓની કામ કરવાની રીત આ પ્રમાણે છે. જ્યારે કોઈ નવી ઘટના વીષે જાણ થાય ત્યારે તે સૌથી પહેલાં ઘટનાનું ધ્યાનપુર્વક અવલોકન કરીને તેના ઉપરથી તેનાં કારણો વીષે તર્ક આધારીત અનુમાન બાંધે છે. ત્યાર પછી અનુમાન ખરું છે કે ખોટું તે ચકાસવા માટે જુદીજુદી રીતે પ્રયોગો કરે છે. ‘સાતત્ય’ એ પ્રકૃતીનું લક્ષણ છે, તેથી દરેક પ્રયોગનું પરીણામ જો ધારણા પ્રમાણેનું મળતું હોય તો અનુમાનને સાચું માને છે અને પોતાની શોધની જાણ બીજા વીજ્ઞાનીઓને કરે છે. વીજ્ઞાની ગમે તેટલો મોટો મનાતો હોય તો પણ ખાતરી કર્યા વીના તેની વાત વીજ્ઞાનજગતમાં કોઈ માની લેતું નથી. બીજા વીજ્ઞાનીઓ પણ પોતાની રીતે પ્રયોગો કરે છે અને જ્યારે જણાય કે તેઓને પણ એવું જ પરીણામ મળે છે ત્યારે જ અનુમાનનો ‘નીયમ’ તરીકે સ્વીકાર થાય છે.

‘મનુષ્યમાત્ર ભુલને પાત્ર’ હોય છે. વીજ્ઞાનીઓ પણ અન્તે તો માનવીઓ જ છે. તેમની સમઝણમાં પણ ભુલ હોઈ શકે તેથી નીયમ સ્વીકારાયા પછી; પણ જ્યાં સુધી દરેક ઘટનામાં તે નીયમ મુજબનું પરીણામ મળતું રહે ત્યાં સુધી જ તેને સાચો મનાય છે. નીયમ સ્વીકારાયા પછી પણ જો પાછળથી તેમાં નાની સરખી પણ ભુલ જણાય તો નીયમને સુધારવામાં કે બદલવામાં આવે છે. ભુલને સુધારવાની છુટ એ વૈજ્ઞાનીક પદ્ધતીનું સૌથી મોટું જમાપાસું છે, તથા સમ્પ્રદાય અને વીજ્ઞાન વચ્ચેની સ્પષ્ટ ભેદરેખા છે. સ્વયંસુધારણાની કાર્યરીતીને કારણે જ વીજ્ઞાનનો સતત વીકાસ થતો રહે છે. એક કાળે ખોરાકની શોધમાં પ્રાણીની માફક વગર કપડે અને ઉઘાડા પગે ઘરતી ઉપર ભટકતો પાષાણયુગનો આદીમાનવ વીજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરીને સમુદ્રના તળીયાથી માંડીને તે ઠેઠ ચન્દ્ર સુધી પહોંચી શક્યો છે, એ બતાવે છે કે કુદરતનાં રહસ્યો જાણવાની વીજ્ઞાનીઓની પદ્ધતી ભલે ધીમી અને ખર્ચાળ હોય; પરન્તુ બીજી કોઈ પણ રીત કરતાં તે વધારે ભરોસાપાત્ર છે. તેમાં અંગત માન્યતાઓનું કોઈ સ્થાન ન હોઈને અહંકાર, આડમ્બર, ભ્રમણા, છેતરપીંડી કે વાડાબન્ધીને અવકાશ નથી.

જ્યારે કોઈ ઘટના વીષે વીજ્ઞાનીને જાણકારી ન હોય ત્યારે તે નીખાલસતાપુર્વક પોતાનું ‘અજ્ઞાન’ સ્વીકારે છે. વીજ્ઞાનીનો જવાબ ખોટો હોઈ શકે પણ જુઠો નહીં. આમ, સત્યને શોધવા માટે માનવીએ આદરેલી સૌ પ્રવૃત્તીઓમાં આ એકમાત્ર પ્રવૃત્તી એવી છે કે જેમાં હમ્મેશાં સત્યનો અને માત્ર સત્યનો જ જય થાય છે; કારણ કે તે માત્ર પ્રકૃત્તીને જ પ્રમાણ ગણે છે, માન્યતાઓને નહીં. આમ, વીજ્ઞાનની ઉપેક્ષા કરવી એટલે પ્રકૃતીની જ ઉપેક્ષા કરવા બરાબર છે. જો ‘ઈશ્વર’ શબ્દ વાપરવો જ હોય તો એમ કહી શકાય કે વીજ્ઞાનીઓ ઈશ્વરના સાચા અર્થમાં ‘ઉપાસક’ છે. વીજ્ઞાનીઓ ભુતકાળ (વીશ્વની અને જીવનની ઉત્પત્તી), વર્તમાનકાળ (માનવીની સુખાકારી) અને ભવીષ્યકાળ (ઉર્જા અને પર્યાવરણ) એમ ત્રણે કાળનું ચીન્તન એકસાથે કરતા હોઈને સમાજ વચ્ચે રહેતા ઋષીઓ છે.

પાષાણયુગથી માંડીને આજ સુધીનો માનવીનો જાણવાલાયક અને ઉપયોગી ઈતીહાસ એ રાજાઓનો કે ઈશ્વરના અવતારોનો નથી; પણ કુદરતના પરીબળોની જાણકારી મેળવવા માટેની માનવીની મથામણનો છે. વીજ્ઞાનને કારણે માત્ર 200 વર્ષ પહેલાં હવામાં ઉડી ન શકતો માણસ આજે ઠેઠ ચન્દ્ર સુધી પહોંચી શક્યો છે, જ્યારે ‘ભગવાનના ભરોસે’ જીવતા અન્ય પ્રાણીઓની જીવનશૈલીમાં 200 વર્ષમાં કોઈ ફેરફાર થયો નથી.

વીજ્ઞાનની બે મર્યાદાઓ સ્પષ્ટ રીતે સમઝી લેવી જોઈએ. વીજ્ઞાન એ પ્રકૃતીને સમઝવાનો પ્રયાસ હોઈને જે પ્રકૃતીમાં ન હોય તે વીજ્ઞાનમાં પણ ન જ હોય તે સ્વાભાવીક છે. આ કારણથી પ્રકૃતીની માફક વીજ્ઞાન પણ માણસની લાગણીઓ, માન્યતાઓ, રાજકારણ કે સામાજીક નીતીનીયમો અને કાયદાઓથી પર છે. વીજ્ઞાનની અલીપ્તતાને કારણે તેનો ઉપયોગ કરીને બનાવેલાં સાધનોથી સગવડો અને અગવડો બન્ને ઉભાં થઈ શકે છે પણ સુખ નહીં. વીજ્ઞાનની આ પહેલી મર્યાદા છે.

કુદરતી ઘટના થવા અંગેની કરેલી ધારણા સાચી છે કે ખોટી તે પ્રયોગ દ્વારા ચકાસવાની રીતની શરુઆત કરનાર ગૅલીલીઓના જમાનામાં વૈજ્ઞાનીક સંશોધન એ એક વ્યક્તીગત બાબત હતી. બહુ જ થોડા લોકો વીજ્ઞાનમાં રસ અને સુઝ ધરાવતા હતા. જેમ જેમ વીજ્ઞાનનો વીકાસ થતો ગયો તેમ તેમ સંશોધન વધારે જટીલ થતું ગયું અને માટે વધારે ને વધારે સાધનો અને વ્યક્તીઓની મદદની જરુર પડવા માંડી તેથી સંશોધન ખર્ચાળ થતું ગયું. આધુનીક વીજ્ઞાન એટલું બધુ ખર્ચાળ થઈ ગયું છે કે સંશોધનનો ખર્ચ જનતાએ એટલે કે સરકારે જ ઉઠાવવો પડે. આ કારણથી વૈજ્ઞાનીક સંશોધન ઉપર રાજકારણનો કાબુ રહે છે. ખર્ચાળપણાને કારણે રાજકારણનાં પ્યાદાં બનવાની લાચારી એ વીજ્ઞાનની બીજી મર્યાદા છે.

સત્તા આગળ શાણપણ નકામું હોય છે. માનવતાની દૃષ્ટીએ જાપાન ઉપર અણુબોમ્બ ન ઝીકવાની વૈજ્ઞાનીકોની સલાહને* રાજકારણે ઠુકરાવી દીધી હતી તે શાણપણની લાચારીનો તથા રાજકારણીઓની સ્વાર્થવૃત્તીનો સજ્જડ પુરાવો છે. અણુબોમ્બ ઝીંકવાનો નીર્ણય લીધો રાજકારણે અને વગોવાયું બીચારું વીજ્ઞાન.

અણુમાંથી મેળવી શકાતી શક્તીની વીપુલતા એટલી બધી છે કે જો તેનો દુરુપયોગ થાય તો સમગ્ર માનવજાતનો નાશ થાય. આવી શક્યતા સાથે ભલે પ્રકૃતીને કશી લેવાદેવા ન હોય; પરન્તુ વીજ્ઞાનીઓને છે. સારી રીતે જીવવા માટે વીજ્ઞાન અને ધર્મ બન્નેની જરુર પડે છે તે સમઝાવતા આઈનસ્ટાઈન કહે છે, ‘‘ધર્મ વગર વીજ્ઞાન આંધળું છે અને વીજ્ઞાન વગર ધર્મ પાંગળો છે.’’ આવી સમઝણ આપતા દન્તાલીના સ્વામીશ્રી સચ્ચીદાનન્દજી કહે છે, ‘‘ધર્મ એ સાયકલના આગળના પૈડાની માફક જીવનની દીશા નક્કી કરે છે અને વીજ્ઞાન એ સાયકલને ચલાવતું પાછળનું પૈડું છે.’’

પ્રજામતની આગળ રાજકારણે ઝુકવું પડતું હોઈને – ચપ્પુ હોય કે અણુશક્તી – તેનો દુરુપયોગ ન થવા દેવો હોય તો પ્રજામાં શાણપણ હોવું જરુરી છે. સંસ્કાર આપવાનું કામ માવતર, શીક્ષકો અને ધર્મગુરુઓનું જ છે – વીજ્ઞાનીઓનું નહીં.

*

MANIFESTO

“ … There lies before us, if we choose, continual progress in happiness, knowledge and wisdom. Shall we, instead, choose death because we cannot forget our quarries? We appeal as human beings to human beings: Remember your humanity and forget the rest.”

Bertrand Russell : Max Born : Percy Bridgman

Leopold Infeld : Frederic Joliot-Curie 

Herman Muller : Cecil Powell : Linus Pauling 

Joseph Rotblat : Hidei Yukawa : Albert Einstein

–વીક્રમ દલાલ

દરેક પ્રશ્નને ખુલ્લા દીલથી અને બધી બાજુએથી તપાસનારા રૅશનાલીસ્ટ અને વડીલ લેખકમીત્ર વીક્રમ દલાલે 12 સંજ્ઞાઓ ઓછી શીખવી પડે તથા જોડણી યાદ રાખવી ન પડે તેવી સરળ લીપીમાં પ્રગટ કરેલી પુસ્તીકા ‘રૅશનાલીસ્ટની દૃષ્ટીએ ગીતાનો સંદેશ’ (પાનાં : 40, મુલ્ય : મફત)નો આ પ્રથમ લેખ, પુસ્તકનાં પાન 12થી 15 ઉપરથી, લેખક અને પ્રકાશકશ્રી વીક્રમભાઈના સૌજન્યથી સાભાર..

લેખક–સમ્પર્ક : 

શ્રી. વીક્રમ દલાલ, 2/15, કલ્હાર બંગલોઝ, શીલજ ગામ પાછળ, અમદાવાદ – 380 058 ફોન : (02717) 249 825 ઈ–મેઈલ : inkabhai@gmail.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.wordpress.com/  વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન :  ગોવીન્દ મારુ   ઈ–મેઈલ : govindmaru@gmail.com

પ્રુફવાચન સૌજન્ય : ઉત્તમ ગજ્જર ઈ–મેઈલ : uttamgajjar@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 02–03–2018