બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓના ઘોડાપુરમાં રૅશનાલીઝમનું ધોવાણ

બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓના ઘોડાપુરમાં

રૅશનાલીઝમનું ધોવાણ

– પ્રા. સુર્યકાન્ત શાહ

અન્ધકારયુગમાં ફરી જવા માટે સમાજે જે તેજ રફ્તાર પકડી છે તે સમક્ષ રૅશનાલીસ્ટો ધીમાને ધીમા પુરવાર થતા જાય છે. તેઓ આધુનીકતા અને માનવવાદનો આગ્રહ કરે છે; પણ પુન: પુરાણા થઈ જવા માંગતા સમાજ સમક્ષ તેઓ અપ્રસ્તુત બનતા જાય છે. અત્યાર સુધી તેઓ સામા પુરે તરવા માટે ફાંફા મારતા હતા, હવે પૌરાણીકતાની સુનામી સમક્ષ તેઓ ફંગોળાઈ જાય તેવી પરીસ્થીતી પેદા થઈ છે. કેટલાક શ્રદ્ધાળુ બૌદ્ધીકો શ્રદ્ધા અને અન્ધશ્રદ્ધા વચ્ચેની પાતળી ભેદરેખાને કેન્દ્રમાં રાખીને દલીલ કરતા હોય છે કે શ્રદ્ધા રાખવામાં કશું ખોટું નથી. અન્ધશ્રદ્ધા નહીં હોવી જોઈએ. ઈશ્વર, ખુદા કે ગૉડનું અસ્તીત્વ પુરવાર થયું નથી; છતાં તે હોવાનું માનવું તે બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓની દૃષ્ટીએ અન્ધશ્રદ્ધા છે! રૅશનાલીસ્ટો દલીલ કરે છે કે ઈશ્વર અને ભુત બન્નેનું અસ્તીત્વ પુરવાર થયું નથી. તેથી બન્નેના અસ્તીત્વમાં માનવામાં કોઈ તાત્વીક તફાવત પડતો નથી. આથી શ્રદ્ધા અને અન્ધશ્રદ્ધા બન્ને એક જ છે. બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓના ઝીણા કાંતણને રૅશનાલીસ્ટો આ દલીલથી રફેદફે કરે છે. અત્યાર સુધી આ શ્રદ્ધાળુઓ રૅશનાલીસ્ટોના આ ચાળાને સહન કરતા હતા. તેઓ નવેસરથી બૌદ્ધીક વ્યાયામ કરી જરાક જુદી રીતે શ્રદ્ધા અને અન્ધશ્રદ્ધાનો તફાવત પાડે છે. પુન: એમની રૅશનાલીસ્ટો સાથેની ચર્ચા શરુ થાય છે, જામે છે. બન્ને એકબીજાથી વીરુદ્ધ મતને સહન કરીને ચર્ચા કર્યા કરે છે. કેટલીકવાર તો એવું લાગે કે, આ ચર્ચા અનન્ત જ રહેશે. દરેક પક્ષ પોતાના મતને દૃઢતાપુર્વક વળગી રહેશે અને જુદા–જુદા સ્વરુપે એકની એક દલીલો કર્યા કરશે. એનાથી બહેતર તો એ છે કે બન્ને પક્ષકારો એ મુદ્દા પર સમ્મત થઈ જાય કે તેઓ પરસ્પરની દલીલો ને મુદ્દાઓ પર અસમ્મત છે અને અસમ્મત જ રહેશે! ટુંકમાં, તેઓ ઈશ્વર, ખુદા, ગૉડના અસ્તીત્વને સ્વીકારે કે નહીં સ્વીકારે; પરન્તુ તેઓ એટલે કે બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓ અને રૅશનાલીસ્ટો એકબીજાના અસ્તીત્વને સ્વીકારશે. સામાન્ય અને બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓની સંખ્યા ઘણી મોટી છે અને રૅશનાલીસ્ટો નગણ્ય સંખ્યામાં છે. આથી, શ્રદ્ધાળુઓ રૅશનાલીસ્ટોને ‘સહન’ કરી લેવાનું પણ નક્કી કરીને અત્યાર સુધી તો બેઠા હતા. આમ, અત્યાર સુધી કોઈકવાર શાંત તો કોઈકવાર ઉગ્ર ચર્ચા અન્ધશ્રદ્ધાને કેન્દ્રમાં રાખીને થતી રહી છે. બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓ એમણે આંકેલી વ્યાખ્યા અનુસાર અન્ધશ્રદ્ધાળુ બનવા માંગતા નથી; પણ શ્રદ્ધાળુ રહેવાનો આગ્રહ તો કરે જ છે.

અન્ધશ્રદ્ધા અને અસહીષ્ણુતા

રૅશનાલીસ્ટો આમ સહનશીલ બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુ સાથે શ્રદ્ધા અને અન્ધશ્રદ્ધાની ચર્ચા કરે છે. બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓ સહનશીલ છે એટલે માત્ર પ્રકાશ પાથરતી ચર્ચા ચાલે છે. છેલ્લા ચાર–પાંચ વર્ષથી આ અભીગમમાં આમુલ પરીવર્તન આવવા માંડ્યું છે. એ તો હકીકત છે જ કે શ્રદ્ધાળુઓની સંખ્યા રૅશનાલીસ્ટો કરતાં ઘણી વધારે છે. એક સર્વેક્ષણ એમ જણાવે છે કે ભારતમાં માંડ ત્રણ ટકા લોકો નાસ્તીક અને તેનાથી આગળ વધીને રૅશનાલીસ્ટ છે. બાકીના સત્તાણુ ટકા શ્રદ્ધાળુઓ છે. શ્રદ્ધાળુઓનું સંખ્યાબળ જ એટલું વધારે છે કે તેઓ ધારે ત્યારે રૅશનાલીસ્ટોને માત્ર બોલતાં જ બન્ધ નહીં કરી દે; પરન્તુ આગળ વધીને તેઓ રૅશનાલીસ્ટોને મસળી નાંખી શકે એમ છે. આમ રૅશનાલીસ્ટોએ સ્વીકારવું જ પડે એમ છે કે એમનું અસ્તીત્વ શ્રદ્ધાળુઓની સહનશીલતા પર આધાર રાખે છે. હકીકત ભલે એ હોય કે ઈશ્વર જેવા કોઈ તત્ત્વનું અસ્તીત્ત્વ પુરવાર થયું જ નથી; પણ અસહીષ્ણુ બહુમતી લોકો જો એ હકીકત સ્વીકારવાનો ઈનકાર કરે તો એ હકીકતની ઐસીતૈસી જ થઈ જાય! બહુમતી લોકો જો જવાબદાર અને સહીષ્ણુ નાગરીક બનવાનો ઈનકાર કરે અને બેજવાબદાર તેમ જ જંગલી બનવાનું નક્કી કરે તો એ આત્મઘાતી રસ્તા તરફ દોડતી બહુમતી પ્રજાને અટકાવી શકાતી નથી. આ બહુમતી પ્રજા એકવાર નક્કી કરે કે એ ચૌદમી સદીમાં પુન: પરત જવા માંગે છે, એ મધ્ય–પુર્વના દેશોની જેમ અન્દરોઅન્દર દાયકાઓ સુધી લોહી રેડવા માંગે છે અને તેમાંથી તાલીબાની સંસ્કૃતી પેદા થાય તો તેને એ આવકારશે તો તેને કોઈ સંસ્કૃતીસભર કાનુન, બીનસામ્પ્રદાયીકતા, અદાલતો કે બન્ધારણ અટકાવી શકતાં નથી. આવી અસહીષ્ણુ અને જંગાલીયત સ્વીકારતી બહુમતી પ્રજાને શ્રદ્ધાથી પેદા થતા બુદ્ધીના લકવામાં અને પ્રકાશના એક પણ કીરણ વીનાના પ્રગાઢ અન્ધકારમાં જીવવામાં આનન્દ મળે છે!

આથી ચર્ચા ઉપાડતી વખતે રૅશનાલીસ્ટોએ સતર્ક રહેવાની જરુર છે કે, બહુમતી શ્રદ્ધાળુ લોકો એમની વાતો સાંભળવાને તૈયાર છે એના મત કરતાં તદ્દન વીરુદ્ધનો મત હોવા છતાં તે એમને સહન કરવાને તૈયાર છે અને તેઓ પ્રામાણીકપણે પોતાનો મત વ્યક્ત કરી શકશે કે કેમ આ સન્દર્ભે છેલ્લાં ચાર–પાંચ વર્ષથી આપણા દેશમાં જે પરીવર્તન આવ્યું છે તેને રૅશનાલીસ્ટો બરાબર સમજવાનો પ્રયત્ન કરે. અનેક બનાવો રૅશનાલીસ્ટોને ચેતવણી આપે છે કે બહુમતી શ્રદ્ધાળુઓની સહનશીલતા ઓછી થવા માંડી છે. રૅશનાલીસ્ટો એમના પ્રામાણીક મતને નીર્ભયતાપુર્વક વ્યક્ત કરે એવી શક્યતાની માત્રા ઘટવા માંડી છે. નરેન્દ્ર દાભોલકર અને એવા અન્ય રૅશનાલીસ્ટો અને કર્મશીલોની હત્યા એના પુરાવા છે. બબ્બે–ત્રણ–ત્રણ વર્ષ નીકળી ગયા છતાં પોલીસ અને સીબીઆઈ ગુનેગારોને પકડતી નથી. પોલીસ અને સીબીઆઈના લાંબા હાથ જોતાં એમને મન ગુનેગારોને પકડવાનું ઘણું સહેલું છે; પરન્તુ સત્તાધીશોની આંખ લાલ થશે તે તેઓ જાણે છે એટલે ગુનેગારોને પકડવામાં આવતા નથી. આ અને આવા અનેક બનાવો પુરવાર કરે છે કે સત્તાધીશો પોતે જ અસહીષ્ણુ છે અને બહુમતી પ્રજા અસહીષ્ણુ બને તેવા ઈશારા એમના તરફથી સતત થતા રહે છે. બહુમતીમાંની જે વ્યક્તીઓ અને જુથો આ ઈશારા સમજે છે. તેઓ ગૌમાંસ, લવજેહાદ અને ગૌરક્ષાના નામે અસહીષ્ણુતાની આગને પવન આપે છે. દેશદ્રોહીના લેબલ લગાડે છે.

રૅશનાલીસ્ટો એકવાર બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુઓની દલીલને સ્વીકારવા ખાતર સ્વીકારીને માત્ર કહેવાતી અન્ધશ્રદ્ધાનો વીરોધ કરે તો પણ તેમને માથે જોખમ વધી જાય તેમ છે. કારણ કે સત્તાધીશોના પ્રચ્છન્ન ટકા હેઠળ બહુમતી પ્રજા ધીમે–ધીમે અન્ધશ્રદ્ધાના સ્ટેશનથી આગળ વધીને અસહીષ્ણુતાના સ્ટેશન તરફ ધપવા માંડી છે. ગાયના પુછડામાં એકાધીક દેવો હોવાની માન્યતા ભલે અન્ધશ્રદ્ધા હોય છતાં કોઈ રૅશનાલીસ્ટ નહીં; પણ બૌદ્ધીક શ્રદ્ધાળુ પણ એ માન્યતાને અન્ધશ્રદ્ધા હોવાનું જાહેર કરે તો એ શ્રદ્ધાળુનો જાન પણ જોખમમાં આવી પડે તેવી પરીસ્થીતીનું સર્જન થઈ રહ્યું છે. અસહીષ્ણુતાના ભડકા એવા બળવા માંડ્યા છે કે અન્ધશ્રદ્ધાનો તાપ તો જાણે શીતળતા આપતો હોય એવું લાગે છે! ખરેખર રૅશનાલીસ્ટો માટે કપરા દીવસો આવ્યા છે. એમની પણ એક શ્રદ્ધા હતી કે તેઓ હકીકત અને સત્યના પક્ષે છે તેથી તેઓ ચર્ચા, સમજાવટ અને પુરાવા દ્વારા આજે નહીં તો કાલે રૅશનલસમાજની રચના કરી શકશે. એ શ્રદ્ધા પણ આસ્તીકોની શ્રદ્ધા જેવી જ પોકળ પુરવાર થવા માંડી છે. હવે તો પાંચ–પચ્ચીસ માણસો શેરીઓમાં આવી કોઈ પણ એક હાકોટો પાડે તો એ હજારોનાં ટોળાં એકઠાં કરી શકે છે. સાર્વજનીક અને અંગત મીલકતોનાં એમના તરફથી થતાં નુકસાન તો દેખાય છે; પરન્તુ લાંબાગાળાનું ગમ્ભીર નુકસાન–સમાજને બાંધતા તાણા–વાણાનું તુંટવું દેખાતું નથી. આ બહુ મોટું નુકસાન છે. સૌથી વધારે આ નુકસાન અસહીષ્ણુ થતી બહુમતી પ્રજાને જ થાય છે.

જેઓ શાંતીથી જીવવા માંગે છે; છતાં પોતાની શક્તીનો ઉપયોગ કરવા માંગે છે તેઓ દેશ છોડી દે છે. બહુ મોટાપાયા પર બુદ્ધીની નીકાસ થાય છે. રૅશનાલીસ્ટો સમાજના જ્યોતીર્ધર થવાનું માંડી વાળે છે. તેઓ જો માંડી નહીં વાળે તો કાં તો એમના મૌનને વરેલું માનવામાં આવે છે અથવા બળ પ્રયોગથી બોલતા બંધ કરવામાં આવે છે. સમાજને જેનાથી સૌથી વધારે લાભ થાય છે તે વૈજ્ઞાનીક અભીગમને સ્વીકારવાનો રસ્તો જ બંધ થઈ જાય છે. બહુમતી પ્રજા સતત ઉશ્કેરાયેલી રહે છે. ‘મર’ નહીં તો મારનાર લાવ!ના નીયમે એમની લોહી તરસી આંખો સતત કોઈને કોઈ ‘બકરો’ શોધતી હોય છે. એવા નીર્દોષ બકરાને હલાલ નહીં કરે ત્યાં સુધી એનો ઉશ્કેરાટ શાંત પડતો નથી. કાયદો અને અદાલતો માત્ર અપ્રસ્તુત બનતાં નથી, નીષ્પ્રાણ થઈ જાય છે. ‘મારે તેની તલવાર’નો જંગલી કાયદો અમલમાં આવે છે. પરીણામે બહુમતી પ્રજા પોતે જ સતત ભયના ઓથાર નીચે જેમ તેમ અસ્તીત્વ ટકાવતી થાય છે. ક્યારે કોના પર કોણ હુમલો કરશે એની આગાહી જ કરી શકાય નહીં એવી પરીસ્થીતી પેદા થાય છે. બહુમતી પ્રજાની સહીષ્ણુતા, ધીરજ અને વીરોધી વીચારોને સાંભળવા અને સમજવા તેમ જ એમાંથી જે સ્વીકારવા યોગ્ય હોય તે સ્વીકારી સતત સુધારતા રહેવાનો અભીગમ જ બહુમતી પ્રજા માટે ઉપકારી છે એવું તે જેટલું જલદી સમજી લે એટલું એના લાભમાં છે. રૅશનાલીસ્ટો, અલગ મત અને માન્યતા ધરાવતી લઘુમતીઓ અને સહીષ્ણુ શ્રદ્ધાળુઓ ભલે મોતના ઘાટ ઉતરીને સાફ થઈ જાય; પરન્તુ તેમ થતાં બહુમતી શ્રદ્ધાળુ લોકો પોતાના સર્વનાશનો રસ્તો તૈયાર કરી રહ્યા છે– તે એમને બને એટલું વહેલું સમજી લેવું જોઈએ. અસહીષ્ણુતાના સ્ટેશન તરફ દોડવાનું માંડી વાળીને સાચા–ખોટા વીવેકબુદ્ધીને સ્વીકારવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.

–પ્રા. સુર્યકાન્ત શાહ

‘ગુજરાત ગાર્ડીયન’ દૈનીકમાં પ્રગટ થયેલો લેખ, તેઓની કૉલમ ‘વીસ્તરતી ક્ષીતીજો’ (તા. 14 એપ્રીલ, 2018)માંથી, લેખકના અને ‘ગુજરાત ગાર્ડીયન’ના સૌજન્યથી સાભાર…

લેખકસમ્પર્ક :

PROF. SURYAKANT SHAH, 17, Gayatri Ganga Nagar, Near Makanji Park, Adajan, Surat 395009. Mobile: 98793 65173 eMail: suryasshah@yahoo.co.in

Editor of ‘Satyanveshan’ – http://satyanveshan.com/ – Monthly magazine & President of ‘SatyaShodhak Sabha’, Surat (GUJARAT)

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.wordpress.com/ વાંચતા રહો. હવેથી દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ, ઈ.મેઈલ : govindmaru@yahoo.co.in

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 18–05–2018