જપમાળાનાં નાકાં ખર્યાં

ભક્તી માણસને કર્તવ્યહીન બનાવે છે. કૃષ્ણ અન્યાય સામે લડ્યા, સામાજીક ન્યાય માટે સંઘર્ષ કર્યો. રામ અસામાજીક તત્ત્વો સામે લડ્યા. અન્યાય, શોષણનો સામનો કરવાને બદલે રામ–કૃષ્ણની મુર્તીમાં કંઈક વીશેષ સત્ત્વ છે અને મન્ત્રજાપ, નામરટણ, પુજા–અર્ચનથી તે જાગ્રત થશે અને ભગવાન આપણા પર ઉપકાર કરશે એ હેતુથી આપણે ભક્તી કરીએ છીએ. આવી ભક્તી માત્ર કલ્પના છે. ભ્રમ છે.

2

જપમાળાનાં નાકાં ખર્યાં

–રચના નાગરીક

ધાર્મીક અન્ધાપો ફેલાયો છે. સામાજીક અને આર્થીક સમસ્યાઓ ઉકેલવા માટે પરીશ્રમ કરવાને બદલે પ્રભુભક્તીથી સુખ, શાંતી, પવીત્રતા મળી જશે એવું ધાર્મીક ભોળપણ અવળી દીશા ચીન્ધે છે. સમ્પ્રદાયપ્રવર્તકોએ, પ્રગટ બ્રહ્મસ્વરુપોએ ધાર્મીક ભોળપણ ઉભું કરવા, તેને ટકાવી રાખવા, તેને દૃઢ કરવા માટે પ્રભુભક્તીના જાળામાં આપણને ગુંચવી દીધા છે.

ભક્તી માણસને કર્તવ્યહીન બનાવે છે. કૃષ્ણ અન્યાય સામે લડ્યા, સામાજીક ન્યાય માટે સંઘર્ષ કર્યો. રામ અસામાજીક તત્ત્વો સામે લડ્યા. અન્યાય, શોષણનો સામનો કરવાને બદલે રામ–કૃષ્ણની મુર્તીમાં કંઈક વીશેષ સત્ત્વ છે અને મન્ત્રજાપ, નામરટણ, પુજા–અર્ચનથી તે જાગ્રત થશે અને ભગવાન આપણા પર ઉપકાર કરશે એ હેતુથી આપણે ભક્તી કરીએ છીએ. આવી ભક્તી માત્ર કલ્પના છે. ભ્રમ છે. આવી ભક્તી રુપાળી લાગે છે, ભક્તો ભોળા લાગે છે, ગુરુઓ પ્રગટ બ્રહ્મસ્વરુપ લાગે છે; પરન્તુ આવી ભક્તીથી માણસ વીવેકહીન બની, દીશાશુન્ય બની, ચીત્તની શુદ્ધી ખોઈને કાળાં કામો કરે છે. ભક્તી લોકોની નૈતીક પ્રગતી અટકાવે છે. ધાર્મીક માણસને સમાજના હીત કરતાં પોતાના મોક્ષની વધારે ચીંતા હોય છે. પોતાની જાતનો પ્રથમ ઉદ્ધાર કરી લેવાની વૃત્તી માણસને સામાજીક ચીન્તનથી, સામાજીક કર્તવ્યથી દુર ધકેલી દે છે.

ભક્તી માણસને વીવેકશુન્ય બનાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે : ગાયત્રીમન્ત્રનો જાપ કરતાં કરતાં મન્ત્રની જ મુર્તી બનાવી તેની પુજા કરવાનો રીવાજ સ્વાર્થી અને સમાજદ્રોહી માણસોએ ઉભો કર્યો. ગાયત્રી વેદમન્ત્ર છે. સુર્યની સ્તુતી માટેનો મન્ત્ર છે. વેદમાં મુર્તીપુજાનો વીરોધ છે. બ્રહ્મને નીરાકાર વર્ણવ્યો છે માટે ગાયત્રીની મુર્તી ઉભી કરવી, તેની પુજા કરવી–કરાવવી, મુર્તીનાં દર્શન કરવાં તે બધું વેદ વીરુદ્ધ કહેવાય. ગાયત્રીપંથવાળા હવે આગળ વધ્યા છે. તેઓ ‘દેવ સંસ્કૃતીના દીગ્વીજ્ય’ માટે અશ્વમેધ યજ્ઞ કરે છે. વેદની ભાવના વીરુદ્ધ કૃત્ય કરનારાઓ સંસ્કૃતીનો દીગ્વીજય કરવા નીકળ્યા છે! સમ્પ્રદાયપ્રવર્તકો યજ્ઞો કરે છે, મેળા–મહોત્સવ ઉજવે છે. તેના કારણે ભક્તોને નશો ચડે છે અને તેનાથી સામન્તશાહી મુલ્યો દૃઢ થાય છે.

અન્ધશ્રદ્ધા એવી છે કે ભક્તીથી ચારીત્ર્ય નીર્માણ થાય છે! સાચી સમજ વીના ચારીત્ર્યનીર્માણ થઈ શકે નહીં. ખોટા ઉપદેશો, કથાઓ, માત્ર ભ્રમણાઓથી ચારીત્ર્ય આવતું નથી. થોડા સમય માટે એવું લાગે કે ભક્તીથી માણસ બદલાયો છે. પ્રગટ બ્રહ્મસ્વરુપે વાંસામાં ધબ્બો માર્યો છે તેથી તેનામાં ઘણું પરીવર્તન આવ્યું છે! વીવેકશક્તી ઉપર ધાર્મીક ઉપદેશોનો બોજ મુકનારા સમ્પ્રદાયસ્વામીઓ પોતાનું કે ભક્તોનું ચારીત્ર્યનીર્માણ કરી શકે નહીં. ઉદાહરણ તરીકે : વૈષ્ણવ સમ્પ્રદાયમાં ભક્તોને એવો નશો ચડ્યો કે મહારાજનાં ચાવેલાં પાનસોપારી સેવકો ખાવા લાગ્યા. જે પાણીમાં મહારાજનું મેલું ધોતીયું ધોવાય તે પાણી સેવકો પીવા લાગ્યા. સેવકો મહારાજના પગ દાબવા લાગ્યા. મહારાજ પોતાના પગના અંગુઠાથી જુવાન અને રુપાળી સેવકીઓની છેડતી કરવા લાગ્યા. બ્રહ્મ સાથે લીન થવા, કૃષ્ણ સાથે બ્રહ્મસમ્બન્ધ કરવા સેવકીઓએ મહારાજ સાથે શરીર સમ્બન્ધ બાંધ્યો. ભક્તીમાંથી વ્યભીચાર, અનીતી અને ચારીત્ર્યહીનતા! મહારાજ લાઈબેલ કેસમાં સર જૉસેફ આર્નોલ્ડનો ચુકાદો (તા. 22 એપ્રીલ, 1862) આંખ ઉઘાડનારો છે. વાદી જદુનાથજીને સેવકીઓ સાથે વ્યભીચાર કરવાથી ચાંદીનું દરદ થયેલું તેથી તેણે ડૉક્ટર ધીરજરામને પુછેલું કે કોઈ તાજી સ્ત્રી સાથે સમ્બન્ધ કીધાથી આ દરદ જાય કે નહીં? ડૉક્ટરે ના પાડી તેથી જદુનાથજી મહારાજે કહેલ : ‘મેં બે વખત બે જુવાન છોકરી સાથે એ વાતની અજમાયશ કરી હતી. પહેલી અજમાયશમાં મને દરદ મટી ગયું, પણ બીજી અજમાયશમાં મટ્યું નહીં; કેમ કે બીજી વેળાએ હું ઘણો નબળો થઈ ગયો હતો.’ કૃષ્ણના અવતારી વૈષ્ણવ મહારાજોએ વ્યભીચારને ધાર્મીક સ્વરુપ આપેલું : ‘ભક્તોએ પોતાની પરણેલી બાયડી પોતે ભોગવે તે પહેલાં મહારાજને સોંપવી… જે કોઈ પોતાના ગુરુની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે તે ભયંકર નરકમાં જાય અને તેની સઘળી સેવા નીષ્ફળ જાય. જે કોઈ પોતાના ગુરુની ગુપ્ત વાત જાહેર કરે તે મર્યા પછી ત્રણ જન્મ સુધી કુતરો થાય…’ અનીતી, વ્યભીચાર, અધર્મનું આચરણ કરવાની ધાર્મીક છુટ અને તેને ગુપ્ત રાખવાનો પાકો બન્દોબસ્ત!

વૈષ્ણવ સમ્પ્રદાયનો તર્ક એવો હતો કે કળીયુગમાં ભક્તી સીવાય મુક્તી નથી. તેટલા માટે દરેક સેવક–સેવકીએ પોતાના ગુરુને ઈશ્વર પ્રમાણે જાણવો. એટલું જ નહીં; પણ ઈશ્વરથી વધારે જાણવો અને સઘળી વસ્તુ ઈશ્વરની છે તેટલા માટે ઈશ્વરને કે ઈશ્વરરુપી ગુરુને વ્યભીચારનો દોષ લાગતો નથી. ઈશ્વરરુપી ગુરુ ઉપર જારભાવની પ્રીતી રાખવી એમાં પાપ છે એવું બોલનારા લોકો મુર્ખ છે, અજ્ઞાન છે! આ અધર્મ વીશે કરસનદાસ મુળજીએ તા. 21–10–1860ના રોજ લખ્યું હતું : ‘હીન્દુનાં પુરાણ ઈત્યાદી શાસ્ત્રોમાં કહેલું કે કળીયુગના વખતમાં જુદા જુદા ધર્મ અને પાખંડો ઉભાં થશે તથા ધુતારા, પાખંડીઓ, આડા પંથો અને આડા માર્ગો ચલાવશે. વૈષ્ણવ મહારાજ હીન્દુ શાસ્ત્રોને ઈશ્વરકૃત માને છે ત્યારે તેનાથી એમ નહીં કહેવાય કે હીન્દુ શાસ્ત્રોનું ફલાણું વચન ખોટું છે. કળીયુગમાં પાખંડી મતો ઉભા થશે એ વચન, મજકુર મહારાજથી એમ નહીં કહેવાય કે ખોટું છે. ત્યારે દાદુપંથી, સાધુપંથી, રામસ્નેહી, રામાનન્દી, સહજાનન્દી ઈત્યાદી પંથોની પેઠે મહારાજોનો પંથ કળીયુગમાં ઉભો થયો માટે તે ખોટો અને પાખંડ ભરેલો છે એવું હીન્દુ શાસ્ત્રોથી સીદ્ધ થાય છે.’

ભક્તીમાં મમત્વ છે. મમત્વ હોય ત્યાં આંખમીંચામણા થાય. દોષમાં પણ ગુણ જોવાની વૃત્તી થાય. ઉદાહરણ તરીકે : સ્વામીનારાયણ સમ્પ્રદાયના પ્રવર્તક સ્વામી સહજાનન્દ વીશે ભક્તલોકો કહે છે કે ‘ગુજરાત–કાઠીયાવાડની શુદ્ર જાતીઓની ધાર્મીક ઉન્નતી કરનાર ભગવાન સહજાનન્દ પહેલા હતા.’ સ્વામી સહજાનન્દનું સાહીત્ય જોઈએ તો તેમાં સામન્તશાહી મુલ્યો દૃઢ કરવાની વાતો છે. તેમણે વર્ણાશ્રમનું સમર્થન કર્યું છે. શીક્ષાપત્રીમાં કહ્યું છે : ‘શુદ્ર વર્ણે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રીય, વૈશ્યની સેવા કરવી. વળી જે જાતીએ કરીને ઉતરતા એવા ભક્તજનોએ લલાટમાં કેવળ ચાંદલો કરવો; પણ તીલક ન કરવું.’ તીલક કરવાનો અધીકાર પણ શુદ્રોને અપાતો ન હોય તે સમ્પ્રદાય, તેનાં પ્રગટ બ્રહ્મસ્વરુપો શુદ્રોનો ઉદ્ધાર કરી શકે નહીં. અસ્પૃશ્ય જાતીના લોકો ડાકોર મન્દીરના ઘુમ્મટમાં દાખલ થઈ શકશે નહીં તેવું ડાકોર ટેમ્પલ સ્કીમના પેટાનીયમ 49માં ઠરાવ્યું છે. પેટાનીયમ 65માં લખ્યું છે કે કેટલીક હલકી જાતના હીન્દુઓ ટીકીટ લઈને પણ નીજમન્દીરમાં દાખલ થઈ શકશે નહીં. પેટાનીયમ 87માં ઠરાવ્યું છે કે હલકી કોમના કોઈ પણ યજમાનને કોઈ ગોર કે સેવક છાનોમાનો નીજમન્દીરમાં તેની જાત છુપાવીને લઈ જશે નહીં. આ બધી જોગવાઈઓ સીવીલ રાઈટ્સ ઍક્ટના ભંગ સમાન છે અને બન્ધારણના આર્ટીકલ–17 મુજબ ગેરબન્ધારણીય છે. આપણી પ્રભુભક્તી વીકૃત કક્ષાએ પહોંચી છે. ભક્તી હોય ત્યાં વીકૃતી આવ્યા વીના રહે નહીં. અમદાવાદમાં સ્વામીનારાયણ મન્દીરમાં પ્રવેશ માટે શુદ્રોએ સત્યાગ્રહ કર્યો ત્યારે તેનો વીરોધ સન્તશીરોમણીઓએ કરેલો!

ભક્તીથી વીચારદૃષ્ટી સંકુચીત બને છે. પોતાનો ઈષ્ટદેવ એ જ ભગવાનનો ભગવાન છે એવી શ્રદ્ધામાંથી જડતા ઉભી થાય છે. પરીણામે સમ્પ્રદાય બહાર કશું નથી. જે સમ્પ્રદાય બહાર છે તે વીમુખ છે, કુસંગી છે, કાફર છે તેમ માની ભક્તો સંકુચીત કેદમાં પુરાયેલા રહે છે. આગળ જતાં આ ભક્તો સામાજીક સુમેળ માટે જોખમરુપ બને છે. મુર્તીદર્શન, સેવા, પુજા, ભોગ, હીંડોળા, આરતી વગેરેને આપણે ભક્તી માનીએ છીએ. આવી ભક્તીમાં કામના હોય છે. ભક્તીના નામે પંગુતા, અકર્તૃત્વ વધે છે.

અન્યાય, શોષણ, વસતીવીસ્ફોટ, ભ્રષ્ટાચાર, ચારીત્ર્યહીનતા વગેરે સમસ્યાઓ પ્રભુભક્તી ઓછી છે તેના કારણે નથી. એ માટે જવાબદાર છે– આર્થીક, સામાજીક, ભૌગોલીક કારણો, અલૌકીક સુખની કામના, માણસને લૌકીક સુખથી વંચીત રાખે છે. આવતા જન્મની ચીંતામાં, આપણે આ જન્મમાં ભ્રમણાઓ પાછળ દોડ્યા કરીએ છીએ. વાસ્તવીક સમસ્યાઓનો સામનો કરવાને બદલે પરધામ, અક્ષરધામ, વીષ્ણુપુરી, ગોલોકની પ્રાપ્તી કરવાનું આપણને અગત્યનું લાગે છે. ગરીબ ગરીબ છે, અમીર અમીર છે તેનું કારણ પુર્વજન્મનાં કર્મો છે તેવું સમ્પ્રદાયો આપણને શીખવે છે. આ પુર્વજન્મનાં કર્મોની કેદમાંથી છુટવા માટે ભક્તી જરુરી છે તેમ સમ્પ્રદાયો ભારપુર્વક કહે છે. સમાજવાદ અન્ત્યોદયની વીરુદ્ધ છે બધા સમ્પ્રદાયો. તેમણે હમ્મેશાં સ્થાપીત હીતોને મદદ કરી છે. શોષણનીતીની રખેવાળી કરી છે. વીનોબાજીએ કહ્યું છે : ‘આશા તો એવી હતી કે મન્દીર, મઠ, મસ્જીદ, ચર્ચ વગેરે દ્વારા ધર્મ સર્વત્ર ફેલાશે. મારું એવું કહેવું નથી કે એમના દ્વારા કંઈ જ કામ નથી થયું. થોડુંઘણું છે; પણ તે અલ્પ બલકે, એમના દ્વારા અધર્મ જ વધુ ફેલાયો છે એટલે આજે હવે આ ધર્મસમ્પ્રદાયોના સકંજામાંથી માનવજાતને મુક્ત કરી દેવની તાતી જરુર છે.’ આ સત્યને અખાએ આ રીતે રજુ કર્યું છે :

તીલક કરતાં ત્રેપન ગયાં,

જપમાળાનાં નાકાં ખર્યાં;

તીરથ ફરી ફરી થાક્યાં ચરણ,

તોયે ન પહોંચ્યો હરીને શરણ.

–રચના નાગરીક

વંચીતલક્ષી વીકાસવૃત્તી, વૈજ્ઞાનીક અભીગમ અને શોષણવીહીન સમાજ રચના માટે પ્રતીબદ્ધ પાક્ષીક ‘નયા માર્ગ’ના તા. 16 જુન, 1994ના અંકમાંથી, લેખીકાના અને ‘નયા માર્ગ’ના સૌજન્યથી સાભાર…

લેખીકા રચના નાગરીકના કંઠીમુક્ત વીચારલેખોની પુસ્તીકા ‘બૈઠ પથ્થર કી નાવ’ (પ્રકાશક : [1] માનવવીકાસ ટ્રસ્ટ, 9, મહાકાન્ત કૉમ્પલેક્ષ, વી. એસ. હૉસ્પીટલ સામે, એલીસબ્રીજ, અમદાવાદ – 380 006, [2] વૈશ્વીક માનવવાદ, 1–એ, કલ્પના સોસાયટી, મહેમદાવાદ – 387 130 જીલ્લો : નડીયાદ અને [3] નયા માર્ગ, ખેત ભવન, હરીજન આશ્રમની પાસે, અમદાવાદ – 380 027 પાનાં : 64, મુલ્ય : રુ. 40/)માંનો આ દ્વીતીય લેખ, પુસ્તીકાનાં પાન 25થી 28 ઉપરથી, લેખીકા અને પ્રકાશકોના સૌજન્યથી સાભાર..

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.wordpress.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે. આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન :  ગોવીન્દ મારુ ઈ–મેઈલ : govindmaru@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 05–10–2018