તબીબો અને દર્દીઓ

આપણા માંદા સમાજના અકથીત રોગીઓ કોને વશ થઈ કેવા ઉપાય માટે ભગત, ભુવા, પીર, બાવા, સાધુ, મૌલવી કે પાદરી પાસે જાય છે? આવી વ્યક્તીઓના વીજ્ઞાપન અને વેચાણકળાનાં અસરકારક સાધનો કયાં અને તેની માંગ કેવી રીતે ઉભી થાય છે? ભગતના ‘અહમ્’ને ખુબ પોષનારા તત્ત્વો કોણ છે? આ સવાલોના જવાબ જાણવા માટે ‘અભીવ્યક્તી’ બ્લૉગની મુલાકાત લેવી રહી..

3

તબીબો અને દર્દીઓ

        –પ્રા. સુર્યકાન્ત શાહ

(આ પુસ્તકનો બીજો લેખ https://govindmaru.com/2019/05/20/suryakant-shah-7/ ­­­­­­­ના અનુસન્ધાનમાં..)

આ વીકૃતીને એક અકથીત રોગ તરીકે એટલા માટે ઓળખવી પડે છે કે એમાં માણસની જે આકાંક્ષા હોય છે. માણસને જે સમસ્યા સતાવતી હોય છે તેના ખરા ઉપાય અને તે કરનારની માહીતી એની પાસે હોય છે; છતાં એ એક પ્રકારની માનસીક પરાધીનતા અથવા ગુલામીને વશ થઈ તે ખોટા ઉપાય માટે અને ખોટા ઉપાય કરનાર પાસે જાય છે. એનું મગજ વીશ્વવસનીય અને અવીશ્વવસનીયતાના ભેદ પામી શકતું નથી. એને વાજબીપણાની માહીતી હોય છે; છતાં જાણે પરવશ બની એ ગેરવાજબીને સ્વીકારે છે. એને અનુભવ થાય છે કે માંગેલું મળ્યું નથી; છતાં પોતાના ગેરવાજબી સ્વીકારને–અવીશ્વવસનીય પસન્દગીને એ છોડતો નથી. આવા આ રોગના તબીબો(?) એટલે જેના પર વાસ્તવમાં વીશ્વાસ મુકી શકાય જ નહીં તે (1) ભગત (2) ભુવા (3) પીર (4) બાવા (5) સાધુ (6) મૌલવી (7) પાદરી જેવી વ્યક્તીઓ તબીબની ભુમીકા ભજવે છે. સમાજનો ખુબ મોટો ભાગ આ રોગથી પીડાય છે. આથી, આ તબીબોની માંગ મોટા પ્રમાણમાં છે. હજુ થોડું ઘણું કાયદા–રાજ ચાલે છે, તેથી આ તબીબોનો મોટો ભાગ પોતાના ધંધાની મોટા પાયા પર જાહેરાત કરી શકતા નથી. અલબત્ત, પ્રચ્છન્ન રીતે તો થાય જ છે. અડધોઅડધ લોકો પોતાની દુકાનની બહાર પાટીયાં લગાડતાં નથી. ઘણા ભગત–પીર તો પોતાના નીવાસસ્થાનમાં જ ધંધો ચલાવે છે. એમનો વેશ, એમની વીશીષ્ટ બોલી, એમનાં ટીલાં, ટપકાં, દાઢી, લાંબા વાળ વગેરે એમનાં વીજ્ઞાપન અને વેચાણકળાનાં અસરકારક સાધનો બને છે. સમાજને એમની જરુર એટલી બધી છે કે એમના કથીત ચમત્કારો, એમની સચોટ(?) આગાહીઓ અને એમના કથીત લબ્ધીદાતા આશીર્વાદ અફવાની ઉડતી પાંખે સમાજમાં ફેલાયેલા હોય છે! એમના ધંધાને વીકસાવવા માટે જેમના કામ ભાગ્યે જ થયાં હોય છે એવા મુર્ખ રોગીઓ–ગ્રાહકોની કર્ણોપકર્ણ થતી વાતો કારણભુત હોય છે. ‘સત્યશોધક સભા’ જેવી સંસ્થાઓ આ તબીબોનાં પોકળ બહાર પાડવા આગળ આવે છે, ત્યારે એના કાર્યકર્તાઓ માંડ ત્રીસ–પાત્રીસ મીનીટમાં એ તબીબો પાસે એમની પોકળતાનો સ્વીકાર કરાવી શકે છે. આ હકીકતો સુચવે છે કે આ તબીબોની વેચાણકળા, વીજ્ઞાપન કે કસબ એમને સમાજમાં ટકાવતા નથી; પરન્તુ સમાજના બહુસંખ્ય અકથીત રોગથી પીડાતા દર્દીઓ એમને ટકાવે છે. આ ભગત–ભુવા–પીરના મોટા ભાગના લોકો ધોરણ દશ સુધી પણ ભણેલા હોતા નથી. એમણે ભુતકાળમાં જે આર્થીક વ્યવસાય સ્વીકારેલ હોય તેમાં તેઓ નીષ્ફળ જતાં વાખાના માર્યા ભુવા–પીર બનતા હોય છે. જેવા તેઓ ભુવા–પીર બને છે કે તરત સમાજના અકથીત રોગના બહુસંખ્ય રોગીઓ એમને ખભે બેસાડી જાણે કે પાલખીમાં ફેરવે છે! આ આખીયે અવૈજ્ઞાનીક અને સમાજવીરોધી પ્રવૃત્તી માટે આવા તબીબો કરતાં દર્દીઓ વધારે જવાબદાર છે. કહેવત છે કે, ‘દુનીયા ઝુકતી હૈ ઝુકાનેવાલા ચાહીયે!’ એ જ પ્રમાણે આપણો સમાજ મુર્ખ બનવા માંગે છે, માંદો રહેવા માંગે છે તેથી એને આવા ભગત–ભુવા–પીર–બાવા–પાદરી–સાધુ–મૌલવી મળી જાય છે. સમાજ માંગે અને તેને મળે નહીં એવું તો બનતું નથી. માંગ–પુરવઠાના વાયુમંડળમાં કશે શુન્યાવકાશ રહેતો નથી.

●દર્દીઓનું ચીત્ર●

સુરત જેવા શહેરમાં આવા ભગત–પીરની સંખ્યા એક હજારથી ઓછી નહીં હોય. જે ભગતના ચોપડા મળ્યા છે તે 2001ની સાલના છે. કદાચ, એકાદ–બે ચોપડા ઓછા પણ મળ્યા હશે. જે ચાર ચોપડા મળ્યા છે તેમાં દર્દીઓનાં પુરા નામ, સરનામા, વ્યવસાય અને કેટલાકમાં તો એમના કુટુમ્બીજનો અને સગાસમ્બન્ધીઓનાં નામ–સરનામા પણ લખ્યાં છે. આ બધાની વીગતો વાંચતા સમજાય છે કે રુઢીચુસ્ત ગણાતો આપણો સમાજ આવા ક્ષમતાવીહોણા લોકો સમક્ષ પોતાનાં મન (અને તન પણ) સા‘વ ખુલ્લા કરી દે છે. આ ઉઘાડ એટલો બધો હોય છે કે તે માહીતી મેળવીને કોઈ પણ ભુવો–પીર દર્દીનું, અંગ્રેજીમાં જેને, બ્લેક–મેઈલીંગ કહે છે તે, કરી શકે. જે ચાર ચોપડા મળ્યા છે તેમાં 771 દર્દીઓની પુરી ઓળખ સાથેના ઉલ્લેખ છે. એમ ધારી લઈએ કે એક વર્ષમાં આ ભગતે આ ચાર ચોપડામાં  સમાવવામાં આવ્યો છે એટલો જ ધંધો કર્યો છે અને તે ધંધો રોજેરોજ કર્યો છે એટલે કે રવીવારની અને બેસતા વર્ષની પણ એણે રજા લીધી નથી તો રોજ એની દુકાને સરેરાશ નવા બે ગ્રાહકો દર્દી બનીને આવતા હતા. ચોપડા જોતાં દેખાય છે કે માતા બનવાની આકાંક્ષાવાળી મહીલાઓને તો એ એક મહીનાના આંતરે ‘કરવા’ માટે બોલાવતો હતો. બીજા ઘણા દર્દીઓને તે એકાધીકવાર બોલાવતો હતો. ચોપડા જોતાં પુન: મુલાકાત માટેની સરેરાશ ત્રણની મુકી શકાય એટલે કે, એની દુકાને સરેરાશ રોજના બે નવા અને ત્રણ જુના દર્દીઓ આવતા હતા. જો શહેરમાં આવા ભગત–પીર 1,500 આસપાસ હોય તો સુરતમાં રોજ નવા 3,000 માણસો આ અકથીત રોગના સ્વેચ્છાએ રોગી બની આવા અનાધીકૃત માણસો પાસે જાય છે. નીચેનો કોઠો તપાસતા દેખાય છે કે આવા દર્દીઓમાં 20 ટકા સુરત બહારના લોકો છે. રોજના નવા 3,000 માણસોની સરેરાશ વર્ષાંતે એક યા બીજા ભગત–પીર પાસે જાય છે! એમાંથી 20 ટકા બહારના બાદ કરીએ તો સુરતના લોકોના આંકડો આશરે આઠ લાખ એંસી હજારનો થાય. સુરતની સ્થાનીક વસતી જો સોળ લાખની(2001 પ્રમાણે) મુકવામાં આવે તો માત્ર એક વર્ષમાં એની અડધી વસતી ભુવા–ભગત–પીર–સાધુ–મૌલવી–પાદરી પાસે પોતાની સમસ્યાઓ લઈને જાય છે. આ આંકડો ચોંકાવનારો છે. તે આપણા માંદા સમાજની સાક્ષી પુરે છે.

કોઠો–1
સુરતના એક ભગતના દર્દીઓની માહીતી (ઈ.સ. 2001)

1	2
સ્ત્રી	465
પુરુષ	306
કુલ સરવાળો	771

કોઠો–2
સુરતના એક ભગતના દર્દીઓની માહીતી (ઈ.સ. 2001)

1	2
સુરત બહારના	121 *
સુરતના	650
કુલ સરવાળો	771

* જેમાં નવ વીદેશના છે.

આ કોઠો સુચવે છે કે સુરત એક વ્યાપારી–ઔદ્યોગીક કેન્દ્ર હોવાથી બહારગામથી અનેક લોકોની અવરજવર રહે છે. આ અને આવા અન્ય ભગત–પીરની ખ્યાતી કર્ણોપકર્ણ બહારગામના લોકને પણ પહોંચતી હશે. એમાંના અકથીત રોગથી પીડાતા 121 દર્દીઓની વીગતો જોતાં એવું સમજાયું છે કે એમાંના મોટા ભાગના લોકો એમનાં કુટુમ્બોના સભ્યોની જાણકારી હેઠળ ભગતની સેવા લેતા હતા. અલબત્ત, પુત્ર ઝંખનાવાળી અને પ્રેમ પ્રકરણમાં સપડાયેલ દર્દીઓમાંના મોટા ભાગના દર્દીઓ ભગતની સેવા ખાનગી રાહે લેતા દેખાયા હતા. બહારગામના દર્દીઓ કદાચ મુલાકાત ગુપ્ત રાખવાના હેતુથી સુરતના ભગતની સેવા લેતા હોય એવું બન્યું હોય. આમ છતાં બહારગામના દર્દીઓનો વીસ ટકાનો આંકડો મોટો છે. જે ભગતના ચોપડાના આધારે આ માહીતી મળે છે તે પોતે મુળ બહારગામનો છે તેથી કદાચ એના જુના સમ્પર્કોને પરીણામે પણ એને ત્યાં બહારગામથી મોટી સંખ્યામાં દર્દીઓ આવ્યા હશે. કોઠા–1માં દર્શાવ્યું છે તેમ કુલ 771 દર્દીઓમાંથી 465 મહીલા દર્દીઓ છે. સ્ત્રીઓના જીવનમાંની મુળભુત અનીશ્ચીતતાઓ, જેવી કે, તદ્દન નવા ઘરને (સસરાને) પોતીકું બનાવીને જીવવાનું, બાળકો પેદા કરવાનાં, પતીને આધીન જીવન જીવવાનું અને તેમાંની કેટલીકના માથે દુ:ખસભર વૈધવ્ય ઠોકી બેસાડાય તે આજીવન જીરવવાનું, એમને સતત સતાવતી હોય છે. ઉપરાંત કુટુમ્બ પરની આર્થીક સમસ્યાનો ભોગ પહેલા એ બનતી હોય છે. સરેરાશ શીક્ષણ ઓછું હોય છે. પરમ્પરાગત મળતાં સંસ્કારને પરીણામે એનો અભીગમ અવૈજ્ઞાનીક–ઈર્રેશનલ હોય છે. આ બધાનું કુલ પરીણામ એ આવે છે કે તે આ અકથીત રોગની સહેલાઈથી અને વધારે પ્રસંગોએ ભોગ બને છે. આ ભગતના કુલ દર્દીઓના ચાલીસ ટકા પુરુષ દર્દી હોવાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે વૈજ્ઞાનીક અભીગમ કેળવવામાં અને માનસીક તન્દુરસ્તી જાળવવામાં પુરુષો પણ ઉણા તો ઉતર્યા જ છે. સુરત બહારના દર્દીઓમાં વીદેશના નવ દર્દીઓનો સમાવેશ થતો હતો. આ નવમાંથી પાંચ મહીલા હતી. વીદેશમાં વસનારાઓ ભારતીય સમાજનાં બધા જ લક્ષણો સાથે લઈને વીદેશ જાય છે. આથી આવા બીનનીવાસી ભારતીયો પણ આવા ભગત પાસે આવે તે સ્વાભાવીક છે. આમ છતાં, પાંચ–સાત ધોરણ ભણેલી અને જેને માટે કોઈ પણ પ્રકારનું દુ:ખ દુર કરવું અશક્ય છે એવી વ્યક્તી પાસે એક વર્ષમાં નવ વીદેશવાસી ભારતીય જાય તો એ હકીકત જ ભગતના ‘અહમ્’ને ખુબ પોષે એ સમજી શકાય તેવું છે.

ભગત પાસે આવેલા નવેક બીનનીવાસી ભારતીય રોગીઓ પૈકી એકાદ માટે ભગતે મારેલો તુક્કો જો સાચો પડી જાય તો એ ડૉલરીયા બીનનીવાસી ભારતીય એના પર જરુર કૃપા વરસાવશે. એવા દાખલા નોંધાયા છે કે એમાંના કેટલાકે આવા ભગતોને એમના દેશમાં બોલાવી દીધા છે. એની સાથે ભાગીદારી કરીને બીનનીવાસી ભારતીય વીદેશના એના જેવા ભારતીયોને ગ્રાહક બનાવી ખુબ કમાયા છે. વર્ષ બે વર્ષમાં આવા ભગત વૈશ્વીક ભગત–ભુવા–સન્ત બની ગયા છે. સન્તવીદ્યાનું પણ વૈશ્વીકીકરણ થઈ રહ્યું છે! સાથે જ અવૈજ્ઞાનીકતાનો ફુગ્ગો પલકારામાં આકાશ સાથે દોસ્તી કરવા માંડે છે. જ્યારે વૈજ્ઞાનીકતા એક એક પગથીયું ચઢતા હાંકી જાય છે. આ ભગત ભલે જાતે આક્રમક એવું બજાર ક્રીયા અજમાવતા નહીં હોય; છતાં પચ્ચીસેક દર્દીઓ એવા હતા કે જેમને ભગતના એજન્ટોએ મોકલેલા. આ એજન્ટો મહદંશે ભગતના સગા, સમ્બન્ધી અથવા અકસ્માતે જેમનું કામ થઈ ગયું હોય તેવા દર્દી હતા. મોટા ભાગના દર્દીઓ હીન્દુઓ હતા. 771માં માંડ 71 દર્દીઓ મુસલમાન હતા. પાંચેક ક્રીશ્ચીયન હતા. વીસેક જૈનો હતા. આ આંકડાનો અર્થ એવો નથી થતો કે હીન્દુઓ સીવાયની કોમના લોકો વૈજ્ઞાનીક દૃષ્ટીવાળા છે. ભગત–ભુવા–પીરની પસન્દગી પણ કોમના આધારે થાય છે. હીન્દુઓ ભગત–ભુવા પાસે જાય છે. મુસલમાનો એમના પીર પાસે જાય છે. અન્ય કોમના પણ એવા જ એમના ધર્મના અવૈજ્ઞાનીકતા વધારતા માર્ગદર્શકો છે જ. મોટા ભાગના દર્દીઓએ માધ્યમીક કક્ષાનું શીક્ષણ લીધેલું હતું. જ્યારે અલ્પસંખ્ય સ્નાતકો હતા. અડધા જેટલા દર્દીઓ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના અને શ્રીમન્ત વર્ગના હતા. ગરીબો માટે આવા મોંધા ભગત પાસે જવું એ એમની શક્તી બહારની વાત છે. ગરીબોની વસતીમાં ખુબ ઓછી રકમ લઈને અવૈજ્ઞાનીક એવું માર્ગદર્શન આપતા ભુવા–ભગત હોય છે. આથી આ અવૈજ્ઞાનીકતાના ધંધામાં પણ આર્થીક સ્તર એટલે કે શ્રીમન્તાઈ ને ગરીબાઈ કામ કરે છે. શ્રીમન્ત અને ઉપલા મધ્યમ વર્ગના દર્દીઓ માટે ઉંચી ફી લઈને અવૈજ્ઞાનીકતા વધારતા સાધુ–મૌલવી હોય છે.

આથી આ ભગત પાસે અન્ય કોઈ ધર્મના અને અન્ય સ્તરવાળા નહીં આવતા હોય તેનો અર્થ થતો નથી કે તેઓ વૈજ્ઞાનીક અભીગમવાળા હોય છે. એમના ધર્મ અને વર્ગ પ્રમાણેના જે ભગત–પીર હોય છે. તેમની પાસે એમનો અકથીત રોગ લઈને જતા હોય છે. આમ આ અકથીત રોગની સાથે આપણા પુરાણા રોગ સામ્પ્રદાયીકતા અને વર્ગભેદ; પણ લાગુ પડેલા છે. અલબત્ત, દરેક ભગત–પીરના દર્દીઓમાં થોડા અપવાદો મળતા હોય છે.

–પ્રા. સુર્યકાન્ત શાહ

લેખક પ્રા. સુર્યકાન્ત શાહનું પુસ્તક ‘આપણો માંદો સમાજ’ (પ્રકાશક : ‘સત્યશોધક સભા’, C/o શ્રી શં.ફ. અગ્રવાલ ટ્રસ્ટ, 8/1308, રંગીલદાસ મહેતાની શેરી,  ગોપીપુરા, સુરત – 395 001 પાનાં : 66, મુલ્ય : રુપીયા 30/–)માંનો આ ત્રીજો લેખ, પુસ્તકનાં પાન 15થી 19 ઉપરથી, લેખકશ્રી અને પ્રકાશકશ્રીના સૌજન્યથી સાભાર..

લેખકસમ્પર્ક : પ્રા. સુર્યકાન્ત શાહ, 17, ગાયત્રી ગંગા નગર, મકનજી પાર્ક પાસે, અડાજણ, સુરત–395009 સેલફોન : 98793 65173 ઈ.મેઈલ : suryasshah@yahoo.co.in

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. હવેથી દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ, ઈ.મેઈલ : govindmaru@yahoo.co.in

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 10–06–2019