વીજ્ઞાનમાં નવજાગૃતી કાળ અને આધુનીક યુગનો આરંભ

ગેલેલીયો (1564–1642)

આઈઝેક ન્યુટન (1642)

4

વીજ્ઞાનમાં નવજાગૃતી કાળ અને આધુનીક યુગનો આરંભ

–ડૉ. બી. એ. પરીખ

(આ લેખમાળાનો તૃતીય લેખ https://govindmaru.com/2019/06/03/dr-parikh-10/ ના અનુસન્ધાનમાં..)

પરમ્પરાવાદ, ધર્મ–ચર્ચના આગ્રહો વીરુદ્ધ નવા વીચારોના પ્રભાવની શરુઆત એ રીતે થઈ કે 15મી સદીમાં ટોલેમી ખગોળશાસ્ત્રી અને ભુગોળ વીજ્ઞાની માનતો હતો કે આ પૃથ્વી ઉપર ત્રણ જ ભુખંડો છે. યુરોપ, આફ્રીકા અને એશીયા. ચર્ચનું પણ આ મતને સમર્થન. તે સમયમાં ખગોળ તેમ જ ગણીતનો વીકાસ થયો. અને વીશ્વની સફરે નીકળેલા જહાજીઓએ મેળવેલી અને આપેલી માહીતી ઉપરથી સંકુચીત માનસ તેમ જ અજ્ઞાનતાના અન્ધકારને ધક્કો લાગ્યો. વળી આ સમયગાળો જે નવજાગૃતીકાળ (Renaissance) તરીકે સાચી રીતે ઓળખાય છે, તેમાં બૌદ્ધીક પ્રવૃત્તીઓ જોરદાર રીતે વધવા માંડી અને તેનો પ્રભાવ પડવા માંડ્યો. એરીસ્ટોટલના સમયના તેના તત્ત્વજ્ઞાનના સીદ્ધાંતો જે દરેક વીષયના ક્ષેત્રમાં આજદીન સુધી હાવી હતા તેમનો વીરોધ, પ્રતીકાર થવા માંડ્યો. હરમીસ (Hermes) નામના વીદ્વાને તે સમયમાં પ્રભાવી જાદુ–ટોણાં ધાર્મીક વીચારો તેમ જ આ સૃષ્ટી ઈશ્વરનું સર્જન છે જેવા ખ્યાલોના પ્રતીવાદ, વીરોધ કરવા માટે વીજ્ઞાનીઓમાં નવી રીતે વીચારવાની હીમ્મ્ત પ્રગટાવી. આ નવજાગૃતીકાળના આરમ્ભના વર્ષોમાં લીયોનાર્ડો–દ–વીન્ચી (1452–1519) જેવા કલાકાર ઈજનેર, વીજ્ઞાની તેમ જ આલ્બ્રેટ ડ્યુરર(1431), ગણીતશાસ્ત્ર, એન્ડ્રીયાસ વીસેલીયસ (1519) તબીબ અને અંગછેદનના અભ્યાસી વગેરે જેવા અનેકોએ જ્ઞાનના વીવીધ ક્ષેત્રોમાં નવેસરથી ક્રાંતીકારી, નવીન વીચારણાઓનો પાયો નાંખ્યો. વળી આ નવજાગૃતીકાળમાં રસાયણ શાસ્ત્રમાં સંશોધનની શરુઆત થઈ. લોખંડમાંથી સોનું બનાવવાની પારસવીદ્યા(Alchemy) તેમ જ અમૃત (Elixir)ની શોધ કરવાના પ્રયોગો કરવામાં આવ્યા. સાથે સાથે જર્મની, ફ્રાંસ, ઈટાલી વગેરે દેશોમાં તબીબીવીજ્ઞાન, રસાયણશાસ્ત્ર, ભુસ્તરવીદ્યા, ભૌતીકશાસ્ત્ર, વીદ્યુત અને લોહચુમ્બક, પ્રકાશ, ખનીજ વગેરે ક્ષેત્રોમાં નવીન રીતે શોધ અને સંશોધન થતાં હતા.

આ પંદર સદી સુધીનો ગાળો આધુનીક વીજ્ઞાનના આરમ્ભનું પ્રભાત, પુર્વકાળ કહેવાય. ખરેખર અર્થમાં આધુનીક વીજ્ઞાન યુગ નીકોલાસ કોપરનીક્સ (1473–1543)થી શરુ થયો. કોપરનીક્સનું ક્રાંતીકારી સંશોધન તે ખગોળશાસ્ત્રમાં તેણે વેધશાળામાં નીરીક્ષણ પછી જાહેર કર્યું કે આ બ્રહ્માંડમાં પરમ્પરાગત મનાતું હતું કે પૃથ્વી કેન્દ્રસ્થાનમાં છે એ હકીકત ખોટી છે અને બ્રહ્માંડમાં સુર્ય કેન્દ્રસ્થાને છે. પૃથ્વી સહીત તમામ ગ્રહો સુર્યની આસપાસ પરીભ્રમણ કરે છે. આ ઘટના કોપરનીક્સ ક્રાંતી તરીકે ઓળખાય છે. આ નવીન વીચારોની પરીપાટીમાં ફ્રાન્સીસ બેકને (1562­–1626) વૈજ્ઞાનીક સંશોધનની પદ્ધતી કેવી હોય છે તે વીશે સમજ આપી તેમ જ આ પદ્ધતીથી જ સાચું સંશોધન, જ્ઞાનપ્રાપ્તી, સમસ્યા ઉકેલો મળી શકે એવું ભારપુર્વક કહ્યું.

સ્વાભાવીક છે કે નવજાગૃતીકાળમાં ચીલાચાલુ ધર્મના પ્રભાવક પ્રચલીત ખ્યાલો છોડી નવા વીચારો, નવા જ્ઞાન તરફ વળવા માટે ધર્મસંસ્થાઓ, ચર્ચ, પાદરીઓ તરફથી સતત વીરોધ, દબાણ, શીક્ષા–બહીષ્કાર, ધમકી વગેરે સાધનો અજમાવાતાં. આમ વર્ષો સુધી વીજ્ઞાન તેમ જ ખ્રીસ્તી ધર્મ વચ્ચે જીવલેણ સંઘર્ષો ચાલુ રહ્યા, તેમ છતાં નવા જ્ઞાન, વીજ્ઞાનનો પ્રચાર ઉપયોગ તો થતો જ રહ્યો, વધતો રહ્યો.

એક નવાઈ જેવી ઘટના છે કે ‘રેનેસાં કાળ એટલા માટે નામકરણ થયું છે કે એક સાથે નવજાગૃતી, જ્ઞાનની શોધના કેટલાક પ્રવાહો આ સમયગાળામાં ઉદ્ભવ્યા હતા. ખ્રીસ્તી ધર્મના પોપની સરમુખત્યારશાહી સામે જર્મનીમાં એક અવાજ ઉઠ્યો, માર્ટીન લ્યુથર (1483–1546) તેણે પોપનો એવો અને એટલો વીરોધ(Protest) કર્યો, જેના પરીણામે તેમાંથી સુધારણાવાદી પ્રોટેસ્ટંટ સમ્પ્રદાયની સ્થાપના થઈ. વળી લોકોની નવું જાણવાની જીજ્ઞાસા અને નવું કરવાનું સાહસની પ્રેરણાએ સાહસીક નાવીકોને દરીયામાર્ગે વીશ્વના વીશાળ વીસ્તારોની ખોજ કરવા પ્રેર્યા. આવા અનેક સાહસીકોમાં ક્રીસ્ટોફર કોલમ્બસે (સ્પેન) – 1492માં નવા દેશ અમેરીકાની ધરતી પર પગ મુક્યો. 1498માં પોર્ટુગલના વાસ્કો–દ–ગામાએ લાંબી દરીયાઈ સફર પછી ભારતના કોચીન બંદરે ઉતરાણ કર્યું. આ નવા નવા દરીયાઈ માર્ગોથી ભારત–મધ્ય એશીયા, આફ્રીકા, યુરોપની પ્રજાઓ પરસ્પર સમ્પર્કમાં આવવા માંડી અને પછીનો ઈતીહાસ જાણીએ છીએ કે યુરોપના અનેક દેશોની વેપારી સંસ્થાઓ ભારતમાં આવી ચઢી. આ ભૌતીક પ્રગતીની સાથે વૈચારીક રીતે પણ નવા નવા પ્રવાહો એરીસ્ટોટલ તેમ જ ખ્રીસ્તી ધર્મના વીરોધ, પ્રત્યાઘાત રુપે યુરોપના અન્ય દેશો ફ્રાન્સ, જર્મની, ઓસ્ટ્રીયા, ઈંગ્લૅન્ડ વગેરેમાં ફેલાયા. ફ્રાન્સના મોટા ગજાનો–તત્ત્વવીજ્ઞાની રેને દકાર્ત (1596–1650) ઘનભુમીતી (Solid Geometry)નો પીતા કહેવાય છે. તેણે ધાર્મીક, એરીસ્ટોટેલીયન વીચારધારાથી સાવ ભીન્ન રીતે કહ્યું છે : જ્ઞાન (Knowledge) એક જ રીતે મળે, I doubt therefore I exist : મને મારા અસ્તીત્વનું ભાન, અસ્તીત્વની ઓળખ એટલા માટે થાય છે કે હું શંકા કરું છું, જ્ઞાનપ્રાપ્તીનો માર્ગ વૈશ્વીક ચીન્તન, તર્કશુદ્ધ દલીલો દ્વારા જ કરાય છે. દકાર્તની ફીલસુફીને Rationalism બુદ્ધીવાદ કહે છે. આ તર્કપ્રધાન બુદ્ધીવાદી વીચારધારા બરુચ સ્પીનોઝા (ઓસ્ટ્રીયા 1632–1673) તેમ જ જર્મનીના ગોટફ્રેડ લાઈબનીત્ઝે (1646–1716) આગળ વીસ્તારી. આજ સમયગાળામાં દકાર્તની બુદ્ધીવાદી ફીલસુફીથી જુદી રીતે વીચારનારી ફીલસુફી અનુભવવાદ (empiricism)નો પુરસ્કાર ઇંગ્લૅન્ડમાં જ્હોન લૉકે (1632–1774) કર્યો. લૉકે કહ્યું કે ઈન્દ્રીય અનુભવ અને માત્ર અનુભવ જ કોઈ પણ પ્રકારનું જ્ઞાન મેળવવાનો રસ્તો છે. જન્મસમયે બાળકનું મગજ તો કોરી સ્લેટ(Tabula Rasa) જેવું હોય છે. જેમ જેમ તેને ઈન્દ્રીયો દ્વારા અનુભવો થતા જાય છે તેમ તેમ તેવું જ્ઞાન, માહીતી વધે છે, વીસ્તરે છે આ અનુભવના સંસ્કારોને ચીંતન, મનન વધારે સમૃદ્ધ બનાવે છે. લૉકની અનુભવવાદી ફીલસુફી, જ્યોર્જ બર્કલે (1685–1713) તેમ જ ડેવીડ હ્યુમે (1711–1776) આગળ વધારી, વીકસાવી.  આમ વૈજ્ઞાનીક સંશોધન પદ્ધતીના બીજ ફ્રાન્સીસ બેકને વાવ્યાં, તેને રેને દકાર્ત તેમ જ જ્હોન લૉકની ફીલસુફીઓએ વધારે તાત્ત્વીક અને સમૃદ્ધ બનાવી. હવે આ અનુભવ ઉપર આધારીત તેમ જ તર્ક, બુદ્ધી, દલીલો દ્વારા પ્રમાણીત જ્ઞાન એ જ સાચું, યથાર્થ જ્ઞાન છે. એ જ જ્ઞાન સંશોધનની પદ્ધતી છે એ નીશંક પુરવાર થયું. તેથી વીચાર–જ્ઞાનના સંશોધનમાં, અભ્યાસમાં ધર્મ, ધાર્મીક આદેશો ધર્મગ્રંથોના બોધનો એકડો સાવ નકામો ઠર્યો. ભુંસાઈ જવા માંડ્યો.

રેનેસાં નવજાગરણના આ સમયસત્ર દરમીયાન ઉત્પન્ન થયેલો બૌદ્ધીક પુનરુત્થાનનો પ્રવાહ ચાલુ રહ્યો અને ઉત્તરોત્તર જોરદાર મજબુત બનતો ગયો. આ પ્રવાહ માત્ર યુરોપ પુરતો જ સીમીત રહ્યો. વીશ્વના અન્ય દેશોમાં નવજાગૃતી તો ત્યાર પછી કેટલાય વર્ષો પછી આવી. ભારતમાં તો અંગ્રજોના આગમન પછી રાજા રામમોહનરાયના સમયથી નવજાગૃતીના કંઈ અંશે આમતેમ પ્રવાહો શરુ થયા. ગુજરાતમાં કવી નર્મદના જમાનાથી નવો પ્રવાહ શરુ થયો એમ કહી શકાય. આ નવ જાગરણ તો હજુ સુધી ચાલ્યા કરે છે, ખરેખર વીજ્ઞાનની હવા લહેરો તો વીસમી સદીમાં શરુ થઈ.

કોપરનીક્સે સુર્યકેન્દ્રીત સીદ્ધાંત રજુ કર્યો હતો. તે હજી પુરેપુરો સ્થાપીત થયો ન હતો. બ્રહ્માંડની રચના તેમ જ ગતીવીધી વીશેના આ નવ સીદ્ધાંતને ટાયકો બ્રાહ્મી – ખગોળશાસ્ત્રી (1546–1601), જોહાનીઝ કેપલરે (1571–1670) મજબુત બનાવવા તરફ ફાળો આપ્યો; પરન્તુ પૃથ્વીકેન્દ્રીત સીદ્ધાંતને જાહેરમાં રજુ કરવાની હીમ્મ્ત તો ગેલીલીયો ગેલીલી (1564–1642)એ બતાવી. ગેલીલીયોએ તેણે બનાવેલા ટેલીસ્કોપનો ઉપયોગ કરવા ઉપરાંત ઉંચેથી નીચે પડવાની ગતીનો નીયમ, સ્થાપીત કર્યો તેમ જ ગણીતશાસ્ત્ર, યન્ત્રવીજ્ઞાન, દ્રવ્યસ્થીતી વીજ્ઞાન (Hydrostatics)માં પ્રદાન કર્યું છે. ગેલીલીયો, આધુનીક વીજ્ઞાનનો, ગાણીતીક ભૌતીકશાસ્ત્રનો પણ પીતા કહેવાય છે.

હવે તો વૈજ્ઞાનીક પદ્ધતીથી જ્ઞાન મેળવવાની દીશામાં યુરોપના દેશોના વીદ્વાનોમાં જાણે નવો પવન ફુંકાયો અને 17મી–18મી સદીમાં તો જુદાં જુદાં ક્ષેત્રોના અનેક વીજ્ઞાનીઓ પ્રગટ્યા, જ્ઞાન–વીજ્ઞાનના નવાં નવાં ક્ષેત્રો ઉદ્ભવ્યા અને જ્ઞાન–માહીતીમાં પ્રચંડ વધારો થતો ગયો. વીજ્ઞાનના સીદ્ધાંતોનો વ્યવહારીક લોકોપયોગ પણ થવા માંડ્યો અને  વીજ્ઞાન આધારીત સાધનો ટૅકનોલૉજીનો ઉદય અને વીકાસ થવા માંડ્યો. યુરોપ, અમેરીકા, રશીયા વગેરે દેશોમાં હજારો વીજ્ઞાનીઓ પાક્યા છે, જુના વહેમો–પુજા માન્યતાઓ, પરમ્પરાગત ખયાલો, રુઢીઓનું, વહેમ–અન્ધશ્રદ્ધાનું ખંડન થયું છે, થાય છે. અને હવે તો વીજ્ઞાન યુગ જ જડબેસલાક સ્થાપીત થયો છે.

આમ તો જ્ઞાન–વીજ્ઞાનનો સર્વદેશીય વીકાસ થયો છે; પરન્તુ આપણે રેનેસાના પ્રવાહમાં જે અનેક વીજ્ઞાનીઓએ જ્ઞાન શોધમાં ફાળો આપ્યો છે. તેમાંના કેટલાક નામો જાણીએ.

આઈઝેક ન્યુટન (1642) ગુરુત્વાકર્ષણનો સીદ્ધાંત, ગતીના સીદ્ધાંતો, સાઈમન પીયરી લેપલેસ (ફ્રાન્સ 1749–1827), ખગોળશાસ્ત્ર, એન્ટોઈન લોરેન્સ લોવોઝીઅર (1743–1794), રસાયણશાસ્ત્ર, એન્ટોન વોન લ્યુવેનહોક (1632) જીવવીજ્ઞાન, વીલીયમ હારવે (1578–1657), લોહીનું પરીભ્રમણ, એડવર્ડ જેનર (તબીબી વીજ્ઞાન) શીતળા પ્રતીરોધક રસી, કાર્લ વોન સીન્ને સીનેયસ (1707–1778) વનસ્પતીશાસ્ત્ર, ચાર્લ્સ ડાર્વીન (1809–1882) જીવવીજ્ઞાન, ઉત્ક્રાંતીવાદ, થોમસ હક્સલે, લુઈ પાશ્વર (1822–1895) પેસ્ચ્યોરાઈઝેશન, હમ્ફ્રી ડેવી, માઈકલ ફેરેડે, મેડમ ક્યુરી (1867–1934). નીકોલાસ ટેસલા (1856–1943) થોમસ આલ્વા એડીસન (1847–1931), આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન (1879–1955) વગેરે વગેરે. ભારતીય વીજ્ઞાનીઓમાં સી. વી. રામન, શ્રીનીવાસ રામાનુજમ, જગદીશચન્દ્ર બોઝ, સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ, હોમી જહાંગીર ભાભા, સલીમઅલી, વીક્રમ સારાભાઈ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ યાદી ઘણી લંબાવી શકાય, અને આ વીજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં અણુવીજ્ઞાન, અવકાશ વીજ્ઞાન, ભૌતીક–ખગોળશાસ્ત્ર, જનીનશાસ્ત્ર વગેરે જેવાં અનેક નવાં નવાં શાસ્ત્રોનો ઉમેરો થયો છે, અને જ્ઞાનનો મહાસાગર રોજબરોજ વીસ્તરતો જાય છે.

આ જ્ઞાનના નવા પ્રવાહો તેમ જ ટાંકણીથી માંડીને શરુ થયેલો ટૅકનોલૉજીનનો યુગ આજે રોબોટ, ટેલીવીઝન, સેલફોન, અવકાશમાં છોડાતા ઉપગ્રહો, અણુશસ્ત્રો ક્યાં ક્યાં નહીં, ક્યાં સુધી પહોંચી ગયો છે.

આ વીજ્ઞાન ટૅકનોલૉજીના જમાનામાં જીવતા અને તેનો ભારોભાર રોજીન્દા જીવનમાં ઉપયોગ કરતા લોકમાં હવે ‘ઈશ્વરીય શાખ’ પ્રકૃતીથી પર એવાં પરીબળો, શક્તી, દૈવી કોપ કે આશીર્વાદ, ઈશ્વરનો, અલ્લાહ–ગૉડનો ડર, તેમની પુજા, કર્મકાંડ, વ્રત, ઉત્સવો વગેરે જેવી બાબતો હાવી ન થવી જોઈએ એમ માનીએ; પરન્તુ વાસ્તવમાં તેમ થયું નથી, તેમ થતું નથી. તેવું પુરેપુરું થવાનું પણ નથી. એ માનવમનની નબળાઈ, માણસની ઘણે અંશે ચીલાચાલુ, બંધીયાર, વીચારસરણીનું પરીણામ છે. આજે પણ વીશ્વમાં મોટાભાગની પ્રજા અને ભારતમાં તો ઘણા મોટા ભાગના લોક આ વીજ્ઞાન યુગમાં હજી અન્ધશ્રદ્ધા, કર્મકાંડો, ધામોની યાત્રા, બાધા, માનતા, બાવા–ગુરુદેવની પરમ્પરામાં અટવાય છે. ભારતમાં આજે વીજ્ઞાન ઉપર ધર્મ હાવી છે. આવા ભારતમાં વીજ્ઞાન કેવું હતું અને આજે કેવું છે તે હવે તપાસીએ.

(ક્રમશ:)

–ડૉ. બી. એ. પરીખ

લેખક ડૉ. બી. એ. પરીખનું  વૈજ્ઞાનીક વલણ ધરાવતું પુસ્તક ‘વીજ્ઞાનવીકાસ અને ભારતમાં વીજ્ઞાન’ (પ્રકાશક : સાહીત્ય સંગમ, બાવા સીદી, પંચોલી વાડી સામે, ગોપીપુરા, સુરત – 395 001 ફોન નંબર : (0261) 259 7882/ 259 2563 ઈ–મેઈલ : sahityasangamnjk@gmail.com પાનાં : 80, મુલ્ય : રુપીયા 80/-)માંનો આ ચોથો લેખ, પુસ્તકનાં પાન 20થી 24 ઉપરથી, લેખકશ્રી અને પ્રકાશકશ્રીના સૌજન્યથી સાભાર..

લેખક સમ્પર્ક : ડૉ. બી. એ. પરીખ, 154, સર્જન સોસાયટી, પાર્લે પોઈન્ટ, સુરત–395 007 સેલફોન : 99241 25201 ઈ–મેઈલ : bhanuprasadparikh@yahoo.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/  વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00  અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ ઈ–મેઈલ : govindmaru@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 24/06/2019