આ જવાબ સાચો નથી : ‘ભગવાનની લીલા!’

આપણા વીદ્વાનોને સંશોધન કરવા લાખો રુપીયાના પગારો અને કરોડો રુપીયાની બધી જ સગવડો આપવામાં આવે છે; છતાં કેમ પરીણામ નથી દેખાતું? અમેરીકાની એકલી એક જ યુનીવર્સીટી– ‘હાર્વર્ડ યુનીવર્સીટી’માંથી ત્રીસેક જેટલાને નૉબેલ ઈનામો મળ્યાં છે અને આપણી બધી જ કહેવાતી ઉચ્ચ સંસ્થાઓમાંથી કોઈ વીશ્વની પહેલી સોમાં પણ નથી? એમ કેમ? તો પણ મીયાં ફુસકી કહેશે – આપણે તો શ્રેષ્ઠ જ છીએ! આપણે કોણ, ખબર છે? ધાર્મીક બચ્ચા!

આ જવાબ સાચો નથી :
‘ભગવાનની લીલા!’

– હરેશ ધોળકીયા

આપણા રાજનેતાઓને, શીક્ષણમાં કામ કરતા વીદ્વાનોને કે શૈક્ષણીક સંસ્થાઓના વડાઓને કેમ એ વીચાર નથી આવતો (આમ તો શરમ નથી આવતી એમ લખવું જોઈએ) કે નૉબેલના ઈનામો કેમ પશ્ચીમના લોકોને, તેમાં પણ ખાસ કરી અમેરીકાના લોકોને, જ જાય છે? આટલા વર્ષોમાં, બે ચાર અપવાદ બાદ કરતાં, કોઈ પણ ભારતીયોને કેમ કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં નૉબેલ કે એવાં આંતરરાષ્ટ્રીય ઈનામો નથી મળતાં? આ વીદ્વાનોને સંશોધન કરવા લાખો રુપીયાના પગારો આપવામાં આવે છે. બધી જ સગવડો આપવામાં આવે છે; છતાં કેમ પરીણામ શુન્ય? અને જે ક્ષેત્રોમાં ભારત આગળ દેખાય છે, અવકાશ કે અણુમાં, તેમાં પણ પશ્ચીમે કરેલ શોધોનો જ ઉપયોગ કરીને સીદ્ધી મેળવાય છે. કોઈ મૌલીક શોધ નથી કરાતી? કરોડો રુપીયા શીક્ષણ પાછળ, સંશોધન પાછળ ખર્ચાય છે (કરોડો ગરીબોનાં બાળકોના મોમાંથી દુધ છીનવીને?) છતાં કેમ પરીણામ નથી દેખાતું? અમેરીકાની એકલી એક જ યુનીવર્સીટી– ‘હાર્વર્ડ યુનીવર્સીટી’માંથી ત્રીસેક જેટલાને નૉબેલ ઈનામો મળ્યાં છે અને આપણી બધી જ કહેવાતી ઉચ્ચ સંસ્થાઓમાંથી કોઈ વીશ્વની પહેલી સોમાં પણ નથી? એમ કેમ?

ચાલો એમ માનીલોએ કે નેતાઓને તો ચુંટણી સીવાય કશું ન દેખાય. તેમને આવા ઉત્તમ વીચારો ન આવે. તેમની તાકાત નથી પણ કેળવણીકારોને? સંસ્કૃતી ઝનુનીઓને પણ માફ કરીએ કે તેઓ તો ભ્રમણામાં છે કે આપણી સંસ્કૃતી વીશ્વમાં શ્રેષ્ઠ છે; પણ શીક્ષીતો, વીદ્વાનો તો જાણે છે કે આપણો દેશ પહેલા સોમાં પણ નથી આવતો – એકે બાબતમાં, સીવાય કે વસતી વધારવામાં! એમ કેમ? કોઈ જીનેટીકલ ખામી છે?

કારણ એ છે કે આપણા ઘરોમાં કે શૈક્ષણીક સંસ્થાઓમાં ક્યાંય એવું શીક્ષણ જ નથી અપાતું કે નવું કેમ વીચારવું? આઉટ ઓફ બોક્ષ કેમ વીચારવું! ભવીષ્યની કેમ કલ્પના કરવી! વીઝનરી કેમ થવું! આપણા વડીલો તો એક જ બાબત શીખવે છે કે બસ, માબાપને ભુલશો નહીં! ઘરમાં કોઈ જ તાલીમ અપાતી નથી. બાળકોને ક્યારેય વીચારતા નથી શીખવાતું. નવા વીચાર કરવાનો પ્રયાસ કરે તો પણ બેસાડી દેવામાં આવે છે. ઘર, કુટુમ્બ, જ્ઞાતી અને ધર્મ સીવાય કોઈ જ બાબતનો વીચાર કરવાની મનાઈ ફરમાવવામાં આવે છે. માત્ર ભુતકાળ તરફ જ જોતા શીખવાય છે. આ જ સ્થીતી શાળા–કૉલેજોમાં છે. નીમણુંક વખતે બૌદ્ધીક શ્રેષ્ઠત્વ નથી જોવાતું. કેવળ ગુણ કે જાતી જ જોવાય છે. ક્યાંય સંશોધન બાબતે પ્રેરણા જ નથી. જેમને સંશોધન કરવું હોય છે તેમને ફરજીયાત અમેરીકા જવું પડે છે. પરીણામે બાળકને ક્યારેય નવું નવું વીચારવાની, કામ કરવાની, સાહસ કરવાની ઈચ્છા જ નથી થતી. ઈચ્છા થાય તો તક નથી મળતી. પરીણામે હજારો બાળકો પ્રતીભાશાળી હોવા છતાં સરાસરી થઈ જીવ્યા કરે છે અને મરી જાય છે. કરુણ બાબત એ છે કે, ખરેખર ઉત્તમ લોકોનો દેશ ગરીબ અને પછાત અને સરાસરી રહ્યા કરે છે.

બહારના, ખાસ કરી પશ્ચીમના દેશો, જેને આપણે ભૌતીકવાદી અને ભોગવાદી કહી વખોડ્યા કરીએ છીએ (વસતી આપણી સતત વધે છે છતાં!), તેમના બાળકોને બાળપણથી જ આ બધું શીખવાય છે. ત્યાંની શૈક્ષણીક કે સંશોધન સંસ્થાઓમાં કેવળ ને કેવળ શ્રેષ્ઠત્વનો જ આગ્રહ રખાય છે. વીદ્યાર્થીઓને સતત પ્રોત્સાહન અપાય છે માટે તેઓ આગળ રહે છે. શોધો તેઓ કરે છે. આપણે જલસાથી તેનો ઉપયોગ કરતાં કરતાં તેમને જ ગાળો આપીએ છીએ. શું ખરેખર શ્રેષ્ઠ છીએ આપણે?

એક વક્તાને સાંભળવાની તક મળી હતી. ઉત્તમ વીજ્ઞાની છે. વીજ્ઞાનમાં સુંદર કામ કરે છે તે. તેમણે પશ્ચીમની ખાસીયતોમાં આ વાતને ઉજાગર કરી હતી. તેમણે ઈઝરાયલનો એક દાખલો આપ્યો હતો : આપણે ગાયના ઝનુની ભક્તો છીએ. તેને દૈવી માનીએ છીએ; પણ તેના વીશે સંશોધન કેટલું કરીએ છીએ? તેની ઉત્પાદકતા વધારવા શું કરીએ છીએ? તેનું વૈજ્ઞાનીક રીતે કેટલું ધ્યાન રાખીએ છીએ? આ વક્તાએ તે બાબતે વાત કરી ઈઝરાયલની. તેમણે કહ્યું કે ભારતની ગાયનું દૈનીક દુધનું ઉત્પાદન સરાસરી બેથી ત્રણ લીટર છે. તે વધારવા ખાસ કોઈ પ્રયાસ થતો નથી. તે પોતે પણ ઈઝરાયેલ ગયા હતા. ત્યાં ગાયને દોવાતી જોઈ. તેમને નવાઈ લાગી કે મશીન દોહતું હતું. પુછતાં જવાબ મળ્યો કે ગાય સરાસરી ચાલીસ લીટર દુધ આપે છે. તે તો હતપ્રભ થઈ ગયા. ભારતની ગાયોમાં તો તેત્રીસ કરોડ દેવતા વસે છે તો પણ આટલું દુધ કેમ નથી આપતી અને આ માંસ ખાનારાને કેમ આપે છે? પણ તે વીજ્ઞાની હતા. તપાસ કરી. તો આ માહીતી મળી.

ત્યાં પણ ગાયોનું દુધનું ઉત્પાદન નીચું હતું. વીજ્ઞાનીઓને વીચાર આવ્યો કે ગમે તેમ કરીને દુધનું ઉત્પાદન વધવું જ જોઈએ. તેમણે ખેતીવાડી કૉલેજોનો સમ્પર્ક કર્યો. તેના વીજ્ઞાનીઓને વાત કરી. તેમને પડકાર ફેંક્યો. તેમને આ દુધ વધારવાનો પ્રોજેક્ટ સોંપ્યો. ચાર વીદ્યાર્થી સંશોધકોને આ કામ સોંપ્યું. આ ચાર જણા ગાય સામે બેસી ગયા. ગાય સામે એમ.આર.આઈ. અનેક મશીનો રાખી દીધાં. ગાયના પેટમાં ઘાસ કઈ રીતે દુધમાં ફેરવાય છે તે જોવા લાગ્યા. પાછળ જ પડી ગયા. એકાદ વર્ષ તપાસ કરતાં રહ્યા. પછી ખ્યાલ આવ્યો કે પેટમાં એક ચોક્કસ જગ્યાએ ઘાસ દુધમાં ફેરવાય છે. તે પ્રક્રીયાનો ઉંડાણથી અભ્યાસ કર્યો. પછી ‘ત્યાં’ એવું શું કરી શકાય કે દુધનું ઉત્પાદન વધે. તેના પ્રયોગો શરુ કર્યા. પુષ્કળ સમય ગયો; પણ એક દીવસ આવ્યો કે તેઓ ઉત્પાદન વધારતા વધારતા ચાલીસ લીટરે પહોંચી ગયા. ત્યારે તેમને શાંતી થઈ. આ દુધ એટલું છે કે કોઈ વ્યક્તી તો તેને દોહી જ ન શકે. એટલે ત્રણ ત્રણ મશીનો લગાવે છે. ત્યારે આ દુધ દોહવાય છે; પણ દુધ વધારીને જ રહ્યા. આપણા ભક્તોને કે વૈજ્ઞાનીઓને આવા વીચારો આવે? આપણી ખેતીવાડી કૉલેજો આવા પ્રોજેક્ટો લઈ શકે? આપણી સરકાર તેને પ્રોત્સાહન આપે ખરી? કદાચ કોઈને વીચાર આવે તો વહીવટ તે કરવાની પરવાનગી આપે? બીજા કોઈ આગળ વધી જાય તે તેમને પોષાય ખરું?

તેમણે એક બીજો દાખલો પણ આપ્યો. એક અમેરીકન બાળકે અકસ્માતે એક વીડીયો નેશનલ જ્યોગ્રાફી પર જોયો. તેમાં એક દરીયાઈ પ્રાણી દોડતું હતું અને એક શીકારી પ્રાણી તેની પાછળ પડ્યું હતું. એક પળ એવી આવી કે શીકારી પ્રાણી આ જીવને ખાઈ જશે; પણ તે પળે અચાનક દરીયાઈ પ્રાણી ઉભું રહી ગયું અને તેણે પોતાનો પગ કાપી શીકારીને આપી દીધો. બસ! વીડીયો પુરો થઈ ગયો. વીદ્યાર્થીને વીચાર આવ્યો કે પછી તે પગ કપાયેલા પ્રાણીનું શું થયું? તેણે તેના શીક્ષકને એ વીડીયો બતાવ્યો અને સવાલ પુછ્યો. શીક્ષકે એવો જવાબ ન આપ્યો કે ભગવાનની મરજી! તેણે તપાસ કરી. જવાબ ન મળતા બન્ને નેશનલ જ્યોગ્રાફીની કચેરીમાં ગયા. વાત કરી. તેમણે પણ આ વીડીયો જોયો. પછી કહે કે આટલો જ વીડીયો ઉતારાયો છે. આગળ નથી. પણ એમ કેમ ચાલે? પછી પેલા પ્રાણીનું શું થયું? કચેરીએ વીડીયો ઉતારનારનું સરનામું આપ્યું. ત્યાં ગયા. તેણે પણ હાથ ઉંચા કર્યા કે તેણે આટલો જ વીડીયો ઉતાર્યો હતો. છોકરો શાંત ન થયો. તેણે નેશનલ જ્યોગ્રાફી સાથે વાત કરી. તેમને પણ રસ પડ્યો. નેશનલ જ્યોગ્રાફીએ છોકરા અને શીક્ષકને એ પ્રોજેક્ટ સોંપ્યો. શાળામાંથી ખાસ રજા અપાવડાવી. તે બન્ને એ સ્થળે બેસી ગયા. આવો બનાવ બને તેની રાહ જોવા લાગ્યા. છ–સાત મહીના પછી ફરી એવો જ બનાવ બન્યો. (બોલો, કુદરતની લીલા કહેવાય ને!) એવી જ ઘટના બની. ફરી તેણે પગ કાપીને આપી દીધો; પણ છોકરાએ વીડીયો ત્યાં ન અટકાવ્યો. તેણે તે પ્રાણીની તપાસ કરી તો તે એક પથ્થર નીચે છુપાઈ ગયું હતું. છોકરાએ વીડીયો ચાલુ રાખ્યો. સમય જતાં જોયું તો તેને ફરી પગ ઉગી આવ્યો અને તે બહાર નીકળ્યું. છોકરો અને શીક્ષક હવે સન્તુષ્ટ થયા. હવે સમગ્ર ચીત્ર જાહેર થયું. સમગ્ર પ્રોજેક્ટના પૈસા નેશનલ જ્યોગ્રાફીએ આપ્યા હતા.

આ છોકરો અમેરીકન હતો. તે ઘરે જઈ બેસી ન રહ્યો. તેને નવો વીચાર આવ્યો કે એકને જો પગ ઉગી શકે છે તો બધા પ્રાણીઓને ન ઉગી શકે? તે શક્ય છે? વક્તાએ કહ્યું કે તેણે આ નવો પ્રોજેક્ટ લીધો અને તેના પાછળ પડ્યો છે. પગ કે હાથ કપાઈ જાય તો તેને ફરી કેમ ઉગાડી શકાય?

આ આપણે ત્યાં શક્ય છે? આપણો કોઈ વીદ્યાર્થી આ જુએ અને કદાચે વીચારે તો બધા કહે– મુકને, એમાં માકર્સ વધશે તારા? એમાંથી પૈસા મળશે આપણને? આ બધી ભગવાનની લીલા છે. એ તો એમ જ હોય! અને તેને બેસાડી દેશે. આમ તો સોમાંથી નવ્વાણું વીદ્યાર્થીને વીચાર જ નહીં આવે; પણ આવે તો આવા ધાર્મીક જવાબો મળે.

આપણે કદાચ છાતી ફુલાવીને કહીશું કે સુનીતા વીલીયમ્સ કે નોબેલ વીજેતા વેંકટ રામકૃષ્ણન્ આપણા જ દેશના છે ને? હા, પણ તેઓ અમેરીકામાં ગયા માટે તેમને સીદ્ધી મળી છે. ભારતમાં હોત તો? અવકાશમાં પતંગ ઉડાડ્યા હોત. ફીઝીક્સના ડીન બન્યા હોત; પણ નોબેલ પારીતોષીક?

તો પણ મીયાં ફુસકી કહેશે – આપણે તો શ્રેષ્ઠ જ છીએ! આપણે કોણ, ખબર છે? ધાર્મીક બચ્ચા!

– હરેશ ધોળકીયા

લેખક સમ્પર્ક :  શ્રી. હરેશ ધોળકીયા, ન્યુ મીન્ટ રોડ, ભુજ – 370 001 (કચ્છ) ફોન : (02832) 227 946 ઈ–મેઈલ : dholakiahc@gmail.com

વંચીતલક્ષી વીકાસવૃત્તી, વૈજ્ઞાનીક અભીગમ અને શોષણવીહીન સમાજ રચના માટે પ્રતીબદ્ધ પાક્ષીક ‘નયા માર્ગ’(નયા માર્ગ, ખેત ભવન, હરીજન આશ્રમની પાસે, અમદાવાદ – 380 027)ના 01 જુલાઈ, 2019ના અંકના પાન 11 અને 12 ઉપરથી, લેખક, અનુવાદકના અને ‘નયા માર્ગ’ના સૌજન્યથી સાભાર…

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ ઈ–મેઈલ : govindmaru@gmail.com