તથાગત અને સેક્યુલર ધર્મ : હું જે જેવું છે, તેવું જ શીખવાડું છું

(ચીત્ર સૌજન્ય :  લેખકશ્રીની ‘ફેસબુક’ પોસ્ટ)

તથાગત અને સેક્યુલર ધર્મ :
હું જે જેવું છે, તેવું જ શીખવાડું છું

–રાજ ગોસ્વામી

સમકાલીન સમયના બ્રીલ્યન્ટ બ્રીટીશ ફીલોસોફર અલેન ડી. બોટોને 2012માં એક પુસ્તક લખ્યું હતું; ‘Religion for Atheists’ (નાસ્તીકો માટેનો ધર્મ). આમ તો બન્ને શબ્દો – ધર્મ અને નાસ્તીક – પરસ્પર વીરોધી છે; પરન્તુ અલેન ડી. બોટોને આ પુસ્તકમાં સુચન કર્યું હતું કે, ધર્મોએ કરેલા અલૌકીક તાકાતોના દાવા નીહાયત જુઠા છે છતાં; ધર્મોની અમુક બાબતો ધર્મનીરપેક્ષ જીવન અને સમાજ માટે ઉપયોગી છે એટલું જ નહીં, સેક્યુલર અને ધાર્મીક વચ્ચે સદીઓથી (ક્યારેક હીંસક) જંગ ચાલે છે તેનું સમાધાન પણ બની શકે છે.

ગુજરાતીમાં કહેવત છે કે, સુકા ભેગું લીલું બળી જાય. બોટોન કહે છે કે, ધર્મોએ (અથવા તો ધર્મના આપણા અર્થઘટને) ઈતીહાસમાં એટલી મુસીબતો ઉભી કરી કે, એનાથી છેડો ફાડીને સેક્યુલર સમાજ ઉભો કરવાની આપણી ચેષ્ટામાં ધર્મોની સારી બાબતો પણ સળગી ગઈ. આધુનીક સમયમાં જગતની તમામ સંસ્કૃતીઓ આજે આસ્તીકો અને નાસ્તીકો વચ્ચેની લડાઈ ઝેલી રહી છે. ધર્મ, જેણે સંસારના રહસ્યોને પહેલીવાર બુદ્ધીગમ્ય કરવાની કોશીશ કરી તે, શ્રદ્ધાનો વીષય બની ગયો અને એના પ્રતીરોધમાં વીજ્ઞાનના તાર્કીક વીચારે સંસારને મીકેનીકલ પ્રક્રીયા તરીકે ઉકેલી નાખ્યો, એમાં શ્રદ્ધા અને સંશયનો ઝઘડો વધ્યો.

આપણી બાજુ, પુર્વમાં, આ બાબત એટલી જટીલ ના હતી; પરન્તુ પશ્ચીમની આખી વ્યવસ્થા આપણે જેમ જેમ અપનાવતા ગયા તેમ તેમ આપણેય હવે દાઝી રહ્યા છીએ. ઈશુ પુર્વે 500મી સદીમાં લોકોએ તથાગત બુદ્ધને (જેમની આજે જયંતી છે) પુછ્યું હતું કે, તમે શેની શીક્ષા આપો છો, ત્યારે એમણે કહ્યું હતું, “હું જે જેવું છે, તેવું જ શીખવાડું છું.” સદીઓ પછી જે તાર્કીક અથવા વૈજ્ઞાનીક અભીગમ પેદા થયો તેની બુનીયાદમાં અવલોકન કે પરીક્ષણ જ હતું, જેની બુદ્ધે વાત કરી હતી. સંસાર જેવો છે તેનું નીરીક્ષણ કરીને, તે ડેટાનું વીશ્લેષણ કરીને જ એનો મર્મ સમજી શકાય.

તથાગતે આગળ કહ્યું હતું, “કોઈએ એમની શીક્ષામાં આસ્થા રાખવી ના જોઈએ. હું જે કહું છું તે સાચું છે કે નહીં તે જાતે પારખવું જોઈએ.” ક્ન્ગ્યુર અથવા કન્જુર નામથી ઓળખાતા 108 ભાગના તીબેટીય બૌદ્ધ શાસ્ત્રમાં સૌથી છેલ્લી લાઈનમાં બુદ્ધ કહે છે, “બુદ્ધે કહ્યું છે એમ માનીને તમારે મારી વાતનો વીશ્વાસ કરવો ના જોઈએ. ‘અપ્પો દીપો ભવો’ : ખુદનો પ્રકાશ સ્વયં બનો, અને જાતે બધું જુવો.”

તથાગતે કોઈ ઈશ્વર, કોઈ બાહ્ય શક્તી, કોઈ અલોકીક તાકાતનું અસ્તીત્વ નકાર્યું હતું. વાસ્તવમાં ઈશ્વરના નામે જે કુકર્મો અને પાખંડ થતાં હતાં તેની સામેના બંડમાંથી જ તથાગત બુદ્ધનું ચીંતન આવ્યું હતું. એ અર્થમાં બુદ્ધ નાસ્તીક છે અને બૌદ્ધ ધર્મ નહીં; પણ જીવન જીવવાની શૈલી છે. બુદ્ધનું સમગ્ર દર્શન બે જ શબ્દોમાં પુરું થઈ જાય છે; અભ્યાસ અને જાગરુકતા (અપ્પો દીપો ભવો). બુદ્ધ વ્યક્તીને એમનો આશ્રીત, અનુયાયી નથી બનાવતા. એ વ્યક્તીને તમામ બાહ્ય ટેકણ–લાકડીઓથી આઝાદ કરે છે.

બૌદ્ધવાદ, અલેન ડી. બોટોન કહે છે તેવો, પહેલો સેક્યુલર ધર્મ છે. બુદ્ધને પરલોકમાં નહીં, માણસના મન–લોકમાં રુચી છે. તમે જો છેલ્લા બે દાયકામાં પ્રગટ થયેલાં મનોવીજ્ઞાન અને ન્યુરોલોજીનાં પુસ્તકો તપાસો તો તમને એ જાણીએ સુખદ આશ્ચર્ય થશે કે 2400 વર્ષ પહેલાં એક માણસે તેની સુક્ષ્મ અન્તર્દૃષ્ટીથી માણસના મનમાં ચાલતી વીચારો, વીકારો અને લાગણીઓની જે પ્રક્રીયાને તપાસી હતી, અને એનો ઉપચાર શોધ્યો હતો તે કેટલી મીલતી–ઝુલતી આવે છે. જેને આજે સંજ્ઞાનત્મક વીજ્ઞાન (કોગ્નીટીવ સાયન્સ) કહે છે તે આ જ : અનુભવ અને જ્ઞાનેદ્રીઓ મારફતે જ્ઞાન મેળવવું અને ચીજોને સમજવાની માનસીક પ્રક્રીયા. પશ્ચીમના બુદ્ધીજીવીઓ અને વૈજ્ઞાનીકો એટલે જ પાછલાં કેટલાંય વર્ષોથી બુદ્ધને બહુ ગમ્ભીરતાથી લઈ રહ્યા છે.

તથાગતના વીજ્ઞાનને ભારતે ગુમાવ્યું છે. પશ્ચીમમાં ઈમાન્યુઅલ કાન્ટ, ડેવીડ હ્યુમ, માર્ટીન હેઈડેગર અને ફ્રેડરીક નીત્શેના (આત્મા–પરમાત્માથી વીપરીત) અસ્તીત્વવાદી ચીંતનથી માણસની નીજતા (privacy) અને અપનાપન (individuality)નું મહત્વ વધ્યું, એનાથી યુરોપનો સમાજ સભ્ય થતો ગયો. સમાજ અને રાજ્ય એ નીજતા અને અપનાપનનો મલાજો જાળવતા થયાં (આપણે ત્યાં આ નથી). તથાગતનું અનંતા એટલે કે અનાત્મા (કોઈ આત્મા નથી)નું દર્શન ભારતને સભ્ય અને સમર્થ બનાવવા સક્ષમ હતું; પરન્તુ આપણે એ ઠીક રીતે સમજ્યા નહીં. ભારતમાં વીજ્ઞાન, સભ્યતા અને સામાન્ય બુદ્ધીના વીકાસમાં સનાતન આત્મા અને એના એક સર્જક (ઈશ્વર)ની કલ્પના અવરોધક બની છે તેનો સૌથી દેખીતો પુરાવો આપણા લોકતન્ત્ર અને રાજનીતીમાં આજે પણ જે ગડબડ ચાલે છે તેમાં છે.

આધુનીક વીજ્ઞાન અને તે પછીની ફીલોસોફી–માનોવીજ્ઞાને એ સાબીત કરી દીધું કે વ્યક્તીત્વ (આત્મા, રુહ, સોલ, સેલ્ફ, સ્વ કે ચેતના) એ કોઈ ઠોસ રચના નથી. વ્યક્તીત્વ એ હજારો ટુકડાઓનો જોડ છે. એ એક સામાજીક–સંસ્કૃતીક કન્સ્ટ્રકટ છે, જેનો પોતાનો કોઈ પાવર નથી. એના ગઠજોડના સેટીંગમાં કમી એ જ મનોરોગ છે. વ્યક્તીત્વના આ કન્સ્ટ્રકટની બુનીયાદ પર જ આધુનીક માનોવીજ્ઞાનનો જન્મ થયો હતો. ભારત આત્મા–પરમાત્માની અન્ધશ્રદ્ધામાં ડુબેલું રહ્યું. આપણને આ હજુ પણ નડી રહ્યું છે.

તથાગતનો આ અભીગમ એમને પરમ્પરાગત ધર્મના ચોખટામાં ફીટ થતાં રોકે છે. 20મી સદીના સૌથી જાજારમાન ભૌતીક વીજ્ઞાની આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનના નામે એક વીધાન ચડેલું છે, જેનો ઉલ્લેખ બુદ્ધ અને વીજ્ઞાન વચ્ચેની સામ્યતાની ચર્ચામાં અવશ્ય થાય છે. આઈન્સ્ટાઈને કહેલું, “બૌદ્ધવાદમાં એ જ લક્ષણો છે, જે ભવીષ્યના વૈશ્વીક ધર્મમાં (cosmic religion) હોવાં જોઈએ : એ વ્યક્તીગત ઈશ્વર (personal God)થી આગળ જાય છે, રુઢી અને ધર્મશાસ્ત્રથી બચીને રહ્યો છે, એ નૈસર્ગીક અને અતીન્દ્રીય બન્નેનો સમાવેશ કરે છે. આધુનીક વીજ્ઞાનને જેનો ખપ છે તે બૌદ્ધવાદમાં છે.”

બૌદ્ધવાદનું આ સત્વ, માત્ર ભારત જ નહીં, અન્ય દેશોમાં પણ રુઢીવાદ અને કટ્ટરતામાં ખોવાઈ રહ્યું છે. છેક 1927માં મહાત્મા ગાંધીને પણ એનો અનુભવ થયો હતો. એ ત્યારના સીલોન (શ્રીલંકા)માં બૌદ્ધ પરીષદમાં ગયા હતા અને ફરીયાદ કરી હતી કે, “કદાચ તમને ખબર નથી કે મારા મોટા પુત્રએ મારી ઉપર બૌદ્ધ હોવાનો આરોપ લગાવ્યો છે અને મારા અમુક હીન્દુ દેશવાસીઓ પણ એવું કહેતાં અચકાતા નથી કે, હું સનાતની ધર્મની આડમાં બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રચાર કરું છું. મારા પુત્રના અને હીન્દુ મીત્રોના આરોપ પ્રત્યે મને સહાનુભુતી છે, અને ક્યારેક હું બુદ્ધના અનુયાયી હોવાના આરોપથી ગર્વ મહેસુસ કરું છું. આજે આ સભામાં એ કહેવામાં મને જરાય ખચકાટ નથી કે, મેં બુદ્ધના જીવનમાંથી બહુ પ્રેરણા મેળવી છે.”

તથાગતનો શું અર્થ થાય? એ સંસ્કૃત અને પાલી શબ્દ છે, અને એનો અર્થ અનીશ્ચીત છે. બૌદ્ધ ભાષ્યોમાં એના આઠેક અર્થ કરવામાં આવ્યા છે. એમાંથી સૌથી પ્રચલીત અર્થ છે; એ જેવો આવ્યો હતો (તથા), તેવો જ ચાલ્યો ગયો (ગત). અર્થાત્ ઈતીહાસના બુદ્ધ તો એ પહેલાં આવેલા અને એ પછી આવનારા બુદ્ધ વચ્ચેની જ એક વ્યક્તી હતી. પાછળથી મહાયાન બૌદ્ધવાદમાં તથાગતનો અર્થ દરેક વ્યક્તીમાં છુપાયેલી બુદ્ધ–પ્રકૃતી (બોધીસત્વ), એવો થયો હતો. હું, તમે, આઈન્સ્ટાઈન અને બોધીસત્વ બધા તથાગત જ છીએ. એ જ આપણો ધર્મ અને એ જ આપણું વીજ્ઞાન છે. રાજનીતી પણ એ જ હોવી જોઈએ.

બાય ધ વે, તમે ઔરંગાબાદ પાસે અજંતા–ઈલોરાની ગુફામાં હાથમાં કમળના ફુલ સાથે ઉભેલા બોધીસત્વ પદ્મપાણીનું ચીત્ર જોયું છે? જોજો. હાથ અને કમળની રાજનીતી ભુલી જશો.

–રાજ ગોસ્વામી

લેખક અને પત્રકાર શ્રી. રાજ ગોસ્વામીની ‘ફેસબુક’ પર તા. 29, એપ્રીલ, 2018ના રોજ પ્રગટ થયેલ પોસ્ટમાંથી, લેખકશ્રીના અને ‘ફેસબુક’ના સૌજન્યથી સાભાર…

‘ફેસબુક’ પોસ્ટ માટે સ્રોત : https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2006102259717823&id=1379939932334062&__tn__=K-R 

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારા રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન :  ગોવીન્દ મારુ ઈ.મેલ : govindmaru@gmail.com