તારાઓની દુનીયા

પ્રકરણ : 07

(તસવીર સૌજન્ય : ગુગલ.કોમ)

તારાઓની દુનીયા

– મુરજી ગડા

ગ્રહો અને સુર્યમંડળના વીસ્તાર વીશે તેમ જ અન્તરીક્ષમાં અન્તર માપવાના વીશીષ્ટ એકમ વીષે આપણે જાણ્યું. આપણી આકાશગંગામાં આશરે 400 અબજ તારાઓ હોવાનું મનાય છે. સુર્ય એમાંનો એક સામાન્ય કદનો તારો માત્ર છે. આ બધા તારા આકાશગંગાના કેન્દ્ર ફરતે ફરે છે. સેકન્ડના 270 કીલોમીટરની ઝડપે ફરતા સુર્યમંડળને આકાશગંગાના કેન્દ્ર ફરતે એક આંટો પુરો કરતાં આપણાં 22 કરોડ વર્ષ લાગે છે, જેને સુર્યનું એક વર્ષ કહી શકાય. સુર્યથી સૌથી નજીકનો તારો, Alpha Centauri, 4.3 પ્રકાશ વર્ષ દુર છે. આના પરથી તારાઓ વચ્ચેનું અન્તર તેમજ આકાશગંગાના કદનો થોડો ખ્યાલ આવે. આકાશગંગાના એક છેડેથી બીજે છેડે પહોંચતાં પ્રકાશને એક લાખ વર્ષ લાગે છે. આટલા બધા ચળકતા તારા ધરાવતી હોવા છતાં આકાશગંગામાં સર્વત્ર ગાઢ અન્ધકાર ફેલાયેલો છે. આપણા સુર્યથી માત્ર બે પ્રકાશ કલાક જેટલા દુર જઈએ તો સુર્ય ચળકતા તારા જેવડો જ દેખાય છે.

અંગ્રેજીમાં Milky Way કહેવાતી આપણી આકાશગંગામાં એક ગેલેક્સી છે, જે ચકરડાના આકારની હોવા છતાં, આપણે એની અંદર હોવાથી તે આપણને આકાશમાં એક અનીયમીત સફેદ પટ્ટારુપે દેખાય છે. એને જોવી હોય તો અન્ધારી રાતે શહેરથી દુર જ્યાં વીજળીનો પ્રકાશ ન હોય ત્યાં જવું પડે. આપણી પડોશી ગેલેક્સી દેવયાની એટલે એન્ડ્રોમેડા (M31) એના ચકરડાના રુપને નરી આંખે જોઈ શકાય છે; કારણ કે આપણે એની બહાર છીએ. એ આકાશગંગા કરતા પણ મોટી છે. આપણાથી તે વીસ લાખ પ્રકાશવર્ષ દુર છે. અત્યારે જે દેખાય છે તે એનું વીસ લાખ વર્ષ પહેલાનું સ્વરુપ છે.

કોઈ તારો આપણાથી સો પ્રકાશ વર્ષ દુર છે એનો અર્થ એ થયો કે એના પ્રકાશને આપણા સુધી પહોંચતા સો વર્ષ લાગે છે. આજે આકશમાં જે તારાઓ દેખાય છે તે એમની આજની સ્થીતી નથી પણ સો, બસ્સો કે હજાર વર્ષ પહેલાની સ્થીતી છે. હજાર પ્રકાશવર્ષ દુરના તારામાં આજે વીસ્ફોટ થાય તો પણ આ પૃથ્વી પર એની ખબર હજાર વર્ષ પછી પડે. આપણે જેને ખરતા તારા કહીએ છીએ એ તારા નથી પણ નાની ઉલ્કા છે, જે પૃથ્વીના વાતાવરણમાં પ્રવેશતાં હવાના ઘર્ષણને લીધે સળગી ઉઠે છે. તારા તો પૃથ્વી કરતાં લાખો ગણા મોટા વાયુના ધગધતા ગોળા છે.

હા, તારાઓ જન્મે છે, જીવે છે અને એમનો અન્ત પણ આવે છે. તારાઓના જન્મની પ્રક્રીયા આપણા વરસાદને મળતી આવે છે. વાદળોમાં જ્યારે ભેજનું પ્રમાણ વધે છે ત્યારે એના ટીપાં બનવા લાગે છે. ટીપાં મોટા અને ભારે થતાં, વરસાદરુપે નીચે પડે છે. એ જ રીતે અન્તરીક્ષમાં નેબ્યુલા કહેવાતા રજકણોના મહાકાય વાદળમાં ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે દબાણ વધે છે. આ દબાણ જ્યારે ખુબ વધે છે ત્યારે આપોઆપ થર્મોન્યુક્લીયર રીએક્શન શરુ થઈ તારો પ્રકાશવા લાગે છે. તારાના આ જન્મ વખતે એનું દ્રવ્ય કેટલું છે એના પરથી એનું આયુષ્ય તેમ જ એનો અન્ત કેવી રીતે આવશે એ પણ નક્કી થઈ જાય છે.

તારાઓનો અન્ત ત્રણ રીતે આવે છે. કેટલાક તારા અન્ત સમયે ફુગ્ગાની જેમ ફુલાય છે, જેને રેડ જાયન્ટ સ્ટેજ કહેવાય છે. જ્યારે તે અતીશય ફુલાઈ જાય ત્યારે ફુટતા ફુગ્ગાની જેમ, બહારનું પડ અન્તરીક્ષમાં ફેંકાય છે અને કેન્દ્રનો બાકી રહેલો ભાગ સંકોચાઈને ગ્રહ જેટલો નાનો થઈ જાય છે, જે વ્હાઈટ ડ્વાર્ફ (White Dwarf) કહેવાય છે. આશરે ચાર અબજ વર્ષ પછી સુર્યનું હાઈડ્રોજનરુપી ઈંધણ ખુટી જતાં એનો અન્ત આ રીતે આવવાનો છે, એની સાથે સમ્પુર્ણ સૌરમંડળનો પણ અન્ત આવશે.

સુર્યથી વધુ મોટા તારા અન્ત સમયે ફુગ્ગાને બદલે બોમ્બની જેમ ફુટે છે. આને સુપરનોવા એક્સ્પ્લોઝન (Supernova Explosion) કહેવાય છે. આવો એક વીસ્ફોટ 1054ની સાલમાં પૃથ્વી પરથી દેખાયો હતો, જેની નોંધ ચીન અને યુરોપમાં કરવામાં આવી હતી. એ તારો કેટલો દુર હતો એ ત્યારના લોકોને ખબર નહોતી; પણ ત્રણ મહીના સુધી તે દીવસના અજવાળામાં પણ દેખાતો હતો. રાત્રે એના પ્રકાશમાં આસાનીથી વાંચી શકાતું હતું. ભારતમાં પણ એ દેખાયો હશે; પણ આવા બનાવોની નોંધ રાખવામાં આપણે ઉણા ઉતરીએ છીએ.

આનાથી પણ મોટા તારાઓનો અન્ત વળી સાવ અલગ હોય છે. આ પ્રચંડ તારા ફાટવાને બદલે સંકોચાય છે. જેને બ્લૅક હોલ (Black Hole) કહે છે. અંગ્રેજીમાં આ ઘટના માટે વધુ યોગ્ય શબ્દો છે. આ તારાઓનો વીસ્ફોટ (Explode) થવાને બદલે અન્ત:સ્ફોટ (Implode) થાય છે.

બ્લૅક હોલનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ એટલું બધું હોય છે કે પ્રકાશ પણ એમાંથી છટકી શકતો નથી. એટલે જ એ દેખાતો નથી અને એના પરથી જ એનું નામ ‘બ્લૅક હોલ’ પડ્યું છે. જો કે એ કાણું નથી; પણ અતી ઘન નક્કર પદાર્થ છે. અન્ય કોઈ અવકાશી પીંડ એના ક્ષેત્રમાં આવે તો અન્દર ખેંચાઈ જાય છે. એના પરથી એના અસ્તીત્વની ખબર પડે છે. કયો તારો બ્લૅક હોલ થઈ શકે તે ભારતીય મુળના અને પછી અમેરીકામાં સ્થાયી થયેલા વૈજ્ઞાનીક ચન્દ્રશેખરે ગણીતના સીદ્ધાંતથી સાબીત કર્યું છે.

તારાઓના જન્મ, જીવન અને અન્ત એ બધા પાછળ ગુરુત્વાકર્ષણનો નીયમ ખુબ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. તારાઓના જન્મ અને અન્તની ક્રીયા સતત ચાલે છે. એમના ભંગારમાંથી જ સમયાંતરે નવા તારાઓનો જન્મ થાય છે. સુર્ય આ રીતે જન્મેલો બીજી કે ત્રીજી પેઢીનો તારો હોવાનું મનાય છે.

ઘણા તારાઓનું પોતાનું ગ્રહમંડળ છે. એમાંથી કેટલાક ગ્રહો પર જીવસૃષ્ટી પણ હોઈ શકે છે. જો કે તે આપણાથી ઘણી ભીન્ન હશે. ઉત્ક્રાંતીની અગણીત શક્યતાઓમાંથી પૃથ્વી પર ઉત્ક્રાંતીનો જે માર્ગ લેવાયો છે તે જ માર્ગ અન્ય ક્યાંક લેવાય એવી શક્યતા નહીંવત્ છે.

ગેલેક્સીમાં તારા અને ગ્રહો ઉપરાંત બીજી પણ અવનવી રચનાઓ છે એમાંથી થોડાં નામ આગળ આવી ગયા છે તે સીવાય નોવા, ન્યુટ્રોન સ્ટાર, પલ્સાર, ક્વેઝાર, નેબ્યુલા, ગ્લોબ્યુલર કલસ્ટર, બ્રાઉન ડ્વાર્ફ વગેરે વધુ જાણીતી રચનાઓ છે. એના ઉંડાણમાં જવું એટલે નવું પ્રકરણ ખોલવા જેવું થશે.

આ બધા ગપગોળા નથી. તારાઓ અને ગેલેક્સીના કદ, અન્તર, ઝડપ વગેરે માપવાના સાધનો શોધાયાં છે. વેધશાળામાં જઈ જાતે જોઈ–તપાસી શકાય છે. વૈજ્ઞાનીક સામયીકોમાં અને આંતરરાષ્ટ્રીય ખગોળશાસ્ત્રીઓનાં સમ્મેલનોમાં આવી બધી બાબતોની ચર્ચા થાય છે. ઘણા એને સ્વતન્ત્ર રીતે ચકાસતા હોય છે અને પછી જ એને સ્વીકારાય છે. બધું પુરવાર થયા પછી લાંબા સમય બાદ એને પાઠ્ય પુસ્તકોમાં સમાવાય છે. થોડા વર્ષો પહેલાં સુર્યના નવમા ગ્રહ પ્લુટોને હવે મુખ્ય ગ્રહ ન ગણી એના જેવા નવા શોધાયેલા અન્ય પીંડો સાથે વામન ગ્રહ તરીકે અલગ વર્ગમાં નાખવાનો નીર્ણય સંયુક્ત રીતે લેવાયો હતો.

અધધધ… વીશાળ એવી ગેલેક્સી, એ પણ સમ્પુર્ણ બ્રહ્માંડ નથી. એ તો બ્રહ્માંડનો નાનકડો ભાગ માત્ર છે. આપણી આકાશગંગા એ એક ગેલેક્સી માત્ર છે. સો વરસ પહેલાં આકાશગંગા એ જ સમ્પુર્ણ બ્રહ્માંડ હોવાનું મનાતું હતું. હવે ખગોળવેત્તાઓને બધી દીશાઓમાં અગણીત ગેલેક્સીઓ દેખાય છે. એમની સંખ્યા પણ અબજોની હોવાનું મનાય છે. દરેક ગેલેક્સીમાં અબજોની સંખ્યામાં તારા તો ખરા જ. વધુ શક્તીશાળી દુરબીન શોધાયા પછી આકાશમાં વધુ દુર સુધી જોવાનું શક્ય બન્યું છે. એની વાતો અલગ પ્રકરણમાં છે.

–મુરજી ગડા

લેખક અને પ્રકાશક શ્રી. મુરજી ગડાનું  પુસ્તક ‘કુદરતને સમજીએ’ પ્રથમ આવૃત્તી : ફેબ્રુઆરી, 2016; પાનાં : 94, મુલ્ય : ની:શુલ્ક)માંનો આ સાતમો લેખ, પુસ્તકનાં પાન 34થી 37 ઉપરથી, લેખક અને પ્રકાશકશ્રીના સૌજન્યથી સાભાર..

લેખક–વ–પ્રકાશક–સમ્પર્ક : શ્રી. મુરજી ગડા, 1, શ્યામવાટીકા સોસાયટી, વાસણા રોડ, વડોદરા –  390 007 સેલફોન : 972 679 9009 ઈ.મેલ : mggada@gmail.com    

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ ઈ.મેલ : govindmaru@gmail.com