સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ

ભારતના પુર્વ અને પશ્ચીમ છેડા વચ્ચે 26 રેખાંશનો તફાવત છે. એ હીસાબે ભારત બે ટાઈમ ઝોન માટેનો પાકો ઉમેદવાર ગણાય. દુનીયા સાથે તાલ મીલાવવા માટે ભારતે જાત સાથે થોડા ફેરફાર કરવા જરુરી બને છે. એમાંનો એક ફેરફાર છે– દેશનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ બદલવાનો. 

પ્રકરણ : 11

સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ

– મુરજી ગડા

પંદરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં યુરોપના સાગરખેડુઓ નવી દુનીયાની શોધમાં નીકળી પડ્યા હતા. દરીયામાં પોતાનું ચોક્કસ સ્થાન જાણવું એમના માટે ખુબ જરુરી હતું. એટલા માટે પુર્વ–પશ્ચીમનું અંતર માપવા, પૃથ્વીના ગોળા પર ઉત્તર દક્ષીણ દીશામાં વીભાજીત કરતી રેખાઓ બનાવી એમને રેખાંશ નામ આપવામાં આવ્યું. તેમ જ ઉત્તર–દક્ષીણનું અંતર માપવા માટે પુર્વ–પશ્ચીમમાં જતી રેખાઓને અક્ષાંશ નામ આપવામાં આવ્યું. આ રેખાઓના આધારે પૃથ્વીની સપાટીને 360 રેખાંશમાં અને 180 અક્ષાંશમાં વીભાજીત કરવામાં આવી. એટલું ખ્યાલમાં રાખવાનું છે કે પુર્વ–પશ્ચીમમાં જતી અક્ષાંશ રેખાઓ હમ્મેશાં એકબીજાને સમાંતર રહે છે, જ્યારે ઉત્તર–દક્ષીણમાં જતી રેખાંશ રેખાઓ જેમ જેમ વીષુવવૃતથી દુર જાય તેમ એકબીજાની નજીક આવતી જાય છે અને ઉત્તર તેમ જ દક્ષીણ ધ્રુવ પર એક બીન્દુમાં સમાઈ જાય છે. વહાણવટા ઉપરાંત આજે આ અક્ષાંશ–રેખાંશની પદ્ધતી વીમાન ઉડ્ડયનમાં અતી મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. એના લીધે વીમાનને કે વહાણને પૃથ્વી પર પોતાના ચોક્કસ સ્થાનની ખબર પડે છે.

અઢારમી સદી સુધી દરેક પ્રદેશ/રાજ્ય/દેશ સુર્યના ઉદય અને અસ્ત પ્રમાણે પોતાનો સ્વતન્ત્ર સમય રાખતો હતો. ભારતમાં ત્યારે ડઝનના હીસાબે અનેક સ્થાનીક સમય હશે. જુદા જુદા રાજ્યો વચ્ચે સમયનો કોઈ મેળ નહોતો. ઘડીયાળનો વપરાશ પણ નહોતો થતો એટલે ચોક્કસ સમય જેવો સવાલ પેદા થતો નહોતો. આકાશમાં સુર્યનું સ્થાન જોઈને સમયનું અનુમાન કરાતું. ત્યારે પ્રવાસીઓ જુજ હતા પણ જે હતા એમને જરુર તકલીફ થતી હશે.

રેલવે લાઈનો નંખાઈ અને લાંબા અંતરની દરીયાઈ સફરો શરુ થઈ એટલે વીશાળ વીસ્તારને આવરી લેતી કોઈ વ્યવસ્થીત, પરસ્પરને અનુકુળ રીતે સંકળાયેલ સમય રાખવાની જરુરત ઉભી થઈ. એ સમય દરમીયાન યુરોપમાં ઘડીયાળની શોધ થઈ હતી. એને લીધે એક દીવસને 24 કલાકમાં વીભાજીત કરવામાં આવ્યો અને ચોક્કસ ‘સમયગણના’ શરુ થઈ.

વીવીધ દેશો દ્વારા ચોક્કસ સમય (‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’) નક્કી કરવાની આ શરુઆત હતી. જો કે આ બધા ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ને એકબીજા સાથે સાંકળવામાં આવ્યા નહોતા. દરેક દેશે પોતાને મનફાવતો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ નક્કી કર્યો હતો તેમ જ એમની વચ્ચેનો તફાવત પણ અનીયમીત હતો.

આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવહાર વધ્યા પછી બધા ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ને એકબીજા સાથે સાંકળવા જરુરી બન્યા. એટલે મોટાભાગના દેશોએ પૃથ્વી પરના પોતાના સ્થાન પ્રમાણે, ‘ગીનવીચ મીન ટાઈમ’ (GMT) સાથે એક પુરા કલાકનો તફાવત રાખી પોતાના સ્થાનીક સમયને બદલાવીને પોતાનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ નક્કી કર્યો.

પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરતી એક દીવસમાં (24 કલાકમાં) 360 રેખાંશ જેટલું અંતર કાપે છે એ પ્રમાણે એક કલાક બરાબર 15 રેખાંશ થાય. જે દેશોની પુર્વ–પશ્ચીમ લમ્બાઈ વધુ છે એટલે કે 15 રેખાંશ કરતાં વધારે પહોળા છે એ દેશોમાં એકથી વધુ ટાઈમ ઝોન જરુરી બને છે. એટલે આ પ્રકારના મોટાભાગના દેશોએ એ પ્રમાણે એકથી વધારે ટાઈમ ઝોન રાખ્યા છે. દા.ત.; એકથી વધુ ટાઈમ ઝોન રાખનારા, વીસ્તારમાં મોટા એવા મુખ્ય દેશ છે : યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ (4 + 2), રશીયા (8), કેનેડા (6), ઓસ્ટ્રેલીયા (5) વગેરે.

આઝાદી પહેલાં પાકીસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ અખંડ ભારતનો ભાગ હતા. ત્યારે તો ભારતના પુર્વ અને પશ્ચીમ છેડા વચ્ચે 39 રેખાંશનો તફાવત હતો; છતાં અંગ્રેજે આપણને અશીક્ષીત પ્રજા સમજીને બે ટાઈમ ઝોનને બદલે આખા દેશમાં એક જ ટાઈમ ઝોન રાખ્યો હતો. હાલના ભારતના પુર્વ અને પશ્ચીમ છેડા વચ્ચે 26 રેખાંશનો તફાવત છે. એ હીસાબે ભારત હજી પણ બે ટાઈમ ઝોન માટેનો પાકો ઉમેદવાર ગણાય.

ભારત અને એના પાડોશી દેશોએ (અફઘાનીસ્તાન, શ્રીલંકા અને મ્યાનમાર) ભારતને અનુસરીને GMT સાથે પુરા કલાકને બદલે અડધા કલાકનો તફાવત રાખ્યો છે. આ અડધા કલાકના સમયનો તફાવત આંતરદેશીય વ્યવહારમાં થોડીઘણી અડચણ જરુર ઉભી કરે છે. એ અડચણને દુર કરવાના ત્રણ રસ્તા છે. આપણા ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ને અડધો કલાક આગળ કરવાનો; અડધો કલાક પાછળ કરવાનો કે પછી બે સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ ઝોન બનાવવાના. જ્યારે ટાઈમ ઝોન નક્કી કરવામાં આવ્યા હતા ત્યારે લોકો અશીક્ષીત હતા, વીદેશ સાથે ખાસ વ્યવહાર નહોતા, મોટાભાગના લોકો ઘડીયાળ પણ રાખતા નહોતા એટલે ત્યારે એક ટાઈમ ઝોન હોય કે બે ટાઈમ ઝોન હોય, કોઈને કંઈ ફરક પડતો નહોતો. હવે જ્યારે પરીસ્થીતી બદલાઈ છે ત્યારે બે ટાઈમ ઝોન કરવા શક્ય છે, જરુરી છે અને વ્યવહારુ પણ છે.

ભારતની ભુગોળ જોતાં, પુર્વના ‘સેવન સીસ્ટર’ કહેવાતાં સાત નાનાં રાજ્યોને અડધો કલાક આગળ કરી અને બાકીના ભારતને અડધો કલાક પાછળ કરી, બાકીની દુનીયા સાથે પુરા એક કલાકનો અંતરાય મેળવી શકાય છે. જો એવું થાય તો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ની રીતે પુર્વનાં રાજ્યોનો સમય બાંગ્લાદેશ સાથે ભળી જાય અને બાકીના ભારતનો સમય પાકીસ્તાન સાથે થઈ જાય. આને પ્રેસ્ટીજ ઈસ્યુ બનાવી રાજદ્વારી રીતે જોવાની જરુર નથી. આ ફેરફાર કરવાથી માત્ર એટલો જ ફરક પડે છે કે દરેક ઠેકાણે સુર્યોદય અને સુર્યાસ્તનો સમય માત્ર અડધો કલાક બદલાય છે જે મોટી વાત નથી. આમેય ઋતુ પ્રમાણે તે સતત બદલાતો હોય છે.

આઝાદી પહેલાં પાકીસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ અખંડ ભારતનો ભાગ હતા. ત્યારે એમનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ આપણી સાથે જ હતો. આઝાદી વખતે કે ત્યાર પછી ક્યારેક બાંગ્લાદેશે પોતાનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ અડધો કલાક આગળ અને પાકીસ્તાને અડધો કલાક પાછળ કરી વીશ્વના અન્ય દેશો સાથે કદમ મીલાવ્યા છે. આપણે પણ હવે એવું કરી શકીએ. જો ભારત પોતાનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ બદલે તો બાકી રહેતા પાડોશી દેશો પણ એમનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ બદલે એની પુરેપુરી શક્યતા છે.

ટાઈમ ઝોનની વાત ચાલે છે ત્યારે જાણ ખાતર એટલું ઉમેરી શકાય કે અડધા કલાકના તફાવતના બીજા ગણનાપાત્ર દેશોમાં માત્ર વેનેઝુએલા, ઈરાન અને ઓસ્ટ્રેલીયાનો વેરાન મધ્ય ભાગ છે. એકમાત્ર નેપાળ જેવા નાના દેશ તો વળી પા કલાકનો તફાવત રાખ્યો છે.

આ ટાઈમ ઝોનની શરુઆત કેટલી તાજેતરની/અદ્યતન ઘટના છે તે નવાઈ પમાડે એવી છે. 1675માં ‘ગ્રીનવીચ મીન ટાઈમ’ (GMT)નો ખ્યાલ અસ્તીત્વમાં આવ્યો હતો; પણ ત્યારે ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ કે ટાઈમ ઝોન બન્યા નહોતા. સૌથી પહેલાં ન્યુઝીલેન્ડે પોતાના દેશ માટેનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ 1868માં અને પછી બ્રીટને 1880માં અમલમાં મુક્યો હતો. સન 1900 સુધીમાં મોટાભાગના દેશોએ લોકલ ટાઈમને બદલે પોતપોતાનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ નક્કી કર્યો હતો. અંતે 1929માં લગભગ બધા દેશોએ પોતાના મનફાવતા ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’માં જરુરી ફેરફાર કરી GMT સાથે પુર્ણ કલાકોના અંતરે નકકી કર્યા છે. 1972થી હવે બધા ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’નું બેંચમાર્ક GMTને બદલે UCT (Universally Coordinated Time) સાથેના સન્દર્ભમાં ઓળખાય છે. (ઈંગ્લેન્ડના એક શહેર ગ્રીનવીચમાંથી પસાર થતા રેખાંશને આધારે GMT – ‘ગ્રીનવીચ મીન ટાઈમ’ શરુ થયું હતું. ધીરેધીરે દરેક બાબતમાં કોઈ એક દેશ કે સંસ્કૃતીનું મહત્ત્વ કે વર્ચસ્વ હટાવવામાં આવે છે. આને સાચા અર્થમાં ગ્લોબલાઈઝેશન કહેવાય.)

ટુંકમાં, પોતાનો સ્થાનીક સમય દર્શાવવામાં દુનીયાના દેશ પરસ્પર અનુકુળ થઈ ગયા છે. માત્ર થોડા દેશોએ પોતાના સમયમાં થોડો ફેરફાર કરવાની જરુર છે. આની સરખામણીએ ‘સમયગણના’નું બીજું અંગ એવું કેલેન્ડર હજી ઘણો ફેરફાર માગે છે. એની ચર્ચા ‘સમય’ પરના લેખ (સ્રોત : https://govindmaru.com/2020/09/04/murji-gada-54/)માં કરવામાં આવી હતી. વૈશ્વીકરણ સાથે દરેક વ્યવસ્થાનું સરળીકરણ પણ એટલું જ જરુરી છે ભલે પછી, એમાં કોઈ દેખીતો આર્થીક લાભ ન હોય. સરળીકરણ પોતે જ એક લાભ છે.

ભારત હવે આર્થીક પ્રગતીને પંથે છે અને વીશ્વના આગલી હરોળમાં બેસનારા દેશોમાં પોતાનું સ્થાન પાકું કરી રહ્યો છે એ હકીકત છે. આગેવાની સાથે જવાબદારીઓ પણ આવી જતી હોવાથી એ સ્વીકારી, દુનીયા સાથે તાલ મીલાવવા માટે જાત સાથે થોડા ફેરફાર કરવા જરુરી બને છે. એમાંનો એક છે, દેશનો ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ બદલવાનો. એના માટે શું યોગ્ય રહેશે? ‘સ્ટાન્ડર્ડ ટાઈમ’ અડધો કલાક આગળ કે પાછળ કરવાનો, બે ટાઈમ ઝોન બનાવવાના કે પછી જેમ ચાલે છે તેમ જ ચલાવે રાખવાનું?

 –મુરજી ગડા

લેખક અને પ્રકાશક શ્રી. મુરજી ગડાનું  પુસ્તક ‘કુદરતને સમજીએ’ પ્રથમ આવૃત્તી : ફેબ્રુઆરી, 2016; પાનાં : 94, મુલ્ય : ની:શુલ્ક)માંનો આ 11મો લેખ, પુસ્તકનાં પાન 55થી 58 ઉપરથી, લેખક અને પ્રકાશકશ્રીના સૌજન્યથી સાભાર..

લેખક–વ–પ્રકાશક–સમ્પર્ક : શ્રી. મુરજી ગડા, 1, શ્યામવાટીકા સોસાયટી, વાસણા રોડ, વડોદરા– 390 007 સેલફોન : 97267 99009 ઈ.મેલ : mggada@gmail.com    

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ ઈ.મેલ : govindmaru@gmail.com