ટાયફલોપીડે અને યુરોપેલટીડે કુટુંબના પાંચ સાપની તથ્યસભર સચીત્ર માહીતી

કુટુંબ : ટાયફલોપીડે (Typhlopidae)

1.     ચંચુ અંધ સાપ, ચંચુ કૃમી સાપ બીનઝેરી
Beaked Blind Snake, Beaked Worm Snake
(Grypotyphlops acutus)

આપણા ગુજરાતમાં જ નહીં પણ ભારતભરમાં થતા અંધ સાપમાં આ સહુથી મોટો સાપ છે, અને તેની ખાસીયત પણ અલગ છે, તેના મોંના આગળના ભાગમાં પક્ષીની ચાંચ જેવું ભીંગડું હોય છે. આવુ ચાંચ જેવું ભીંગડું નસકોરાંથી નીચે હોય છે. શરીરની ઉપરનો ભાગ ચળકતો બદામી અને નીચેના પેટાળનો ભાગ તે જ રંગનો પણ ખુબ ઝાંખો હોય છે. તેનો વાન બદામી છે, આ બદામી વાન ઉપરના દરેક ભીંગડાં વચ્ચેનાં ભાગમાં ઝાંખા બદામી ટપકાંવાળા હોય છે. પુંછડી ટુંકી હોય છે. પુંછડીનું ભીંગડું છેવાડેથી અણીદાર હોય છે. જેની મદદથી તે પોચી જમીનમાં ઉતરી જાય છે. આખું શરીર એક સરખી જાડાઈનું છે. માથુ ધડથી અલગ નથી પડતું. આંખો નાની અને કાળી હોય છે. પેટાળ ઝાંખુ બદામી હોય છે. તેને નીચેના જડબામાં દાંત નથી હોતા, ઉપરના જડબામાં દાંત હોય છે. તેનો ખોરાક નાના નરમ શરીરવાળા જીવડાં, ઉધઈ, કીડી અને ઈંડા છે.

તેની જીંદગીનો મોટો ભાગ પોચી, ભેજવાળી, રેતાળ જમીનની અંદર વીતાવે છે. ચોમાસામાં ખુબ પ્રવૃત્ત હોય છે. અગાઉ પ્રમાણમાં સરળતાથી જોવાતા આ સાપ, દુર્લભ થતા જાય છે.

શરીરની મધ્યમાં 34ની હરોળમાં ભીંગડાં હોય છે. પેટાળના ભીંગડાં મોટા નથી હોતા.

એક વખતમાં 6થી 10 ઈંડા મુકે છે.

આ સાપની મહત્તમ લંબાઈ 60 સેમી. જેટલી હોય છે.

ગુજરાતમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત નથી. સુકા પ્રદેશોમાં તે નથી જણાતો.

2.    અંધસાપ, આંધળો સાપ, બંબોઈ, કૃમી સાપ બીનઝેરી
Brahminy Blind Snake, Brahminy Worm Snake
(Indotyphlops braminus)

અળસીયા જેવા દેખાવનો આ સાપ ગુજરાતમાં તથા ભારતમાં થતો સહુથી નાનો સાપ છે તથા ભારતભરમાં સહુથી વધુ સામાન્ય આ સાપ છે, સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. ફકત ભારતમાં જ નહીં વીશ્વનાં જે જે પ્રદેશોમાં સાપ જોવા મળે છે, ત્યાં સર્વત્ર આ સાપ મળી આવે છે. તેના શરીરનો ઉપરનો ભાગ કાળાશ પડતો કથ્થાઈ છે. પેટાળમાં આવો રંગ ઝાંખો હોય છે. જયારે મોં આગળનો ભાગ, અવસારણી માર્ગનો ભાગ, અને પુંછડીના છેડાનો ભાગ સફેદ હોય છે. તેના નીચેના જડબામાં દાંત હોતા નથી જયારે ઉપરના જડબાંમાં થોડાક દાંત હોય છે. આંખ ખુબ નાની અને ભીંગડાંઓથી ઘેરાયેલી હોવાથી જલ્દીથી નજરે પડતી નથી. તેથી જ કદાચ તે આંધળો સાપ કહેવાતો હશે. પુંછડી ટુંકી અને છેડેથી અણીયાળી હોય છે. પુંછડીની મદદથી પોચી માટીમાં ઉતરી જાય છે. આમ તો જમીન ઉપર ધીમે ધીમે સરકતો જણાય છે; પણ તેને પકડવાનો પ્રયત્ન કરતાં ખુબ જ ચપળતાથી ગતીવીધી કરે છે. મોં આગળનો ભાગ ગોળાકાર અને મજબુત જણાય છે. માથું ધડ કરતાં થોડું અલગ પડતું દેખાય છે. બાકી આખું શરીર એકસરખું છે. પુંછડી પણ અલગ જણાતી નથી.

શરીર ઉપર એકબીજાથી જોડાયેલા હોય તેવા ચમકતાં ભીંગડાં હોય છે. શરીરની મધ્યભાગમાં આવા ભીંગડાં 20ની હરોળમાં હોય છે. પેટાળમાં 290થી 320 ભીંગડાં હોય છે. આ સાપ ખાસ કરીને પોચી ભેજવાળી જમીનમાં દબાયેલો રહે છે. આ ઉપરાંત ઘરના અવાવરું ખુણાઓમાં, ગટરોમાં, પાંદડાંના ઢગલા, સડેલાં શાકભાજી, કચરો, ખાતરના ઢગલા, ઉધઈ–કીડીના રાફડા, માટીના કુંડા તથા પથ્થરો નીચે જોવા મળે છે.

આ સાપના પક્ષીઓ જેવા ઘણા દુશ્મનો હોય, મોટા ભાગે તે રાત્રી દરમ્યાન જ બહાર જોવા મળે છે. જયારે તેને હાથમાં પકડીએ ત્યારે કંઈક અરુચીકર ગંધનો સ્ત્રાવ, અવસારણી માર્ગમાંથી કરે છે. તેના ખોરાકમાં નરમ શરીરવાળાં જીવડાં મુખ્ય છે. તે અળસીયા, ઉધઈ, કીડી, મંકોડા અને તેમના ઈંડા પણ ખાય છે.

એક પ્રજનનમાં 6થી 8 ઈંડા મુકે છે. જે બાફેલા ચોખાના દાણા જેવડાં અને સફેદ રંગના હોય છે. જન્મ સમયે, ઈંડામાંથી બહાર નીકળેલા બચ્ચાની લંબાઈ 3 સે.મી. હોય છે. સરેરાશ લંબાઈ 13 સે.મી. તથા મહત્તમ લંબાઈ 18 સે.મી. નોંધાઈ છે.

ગુજરાતમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત, સામાન્ય સાપ છે.

3.     પાતળો અંધ સાપ, પાતળો કૃમી સાપ બીનઝેરી
Slender Blind Snake, Stoliczka’s Worm Snake
(Indotyphlops porrectus)

તેના અન્ય જાતીભાઈઓ જેવી જ, બધી ખાસીયત ધરાવતો આ સાપ, સામાન્ય અંધ સાપ જેવા જ દેખાવનો છે; પરન્તુ બે વચ્ચેનો તફાવત પ્રથમ કદમાં છે, તે સામાન્ય અંધ સાપ કરતાં લાંબો છે. બીજો તફાવત બન્નેનાં નસકોરાંના ભીંગડાંઓ છે. સામાન્ય અંધ સાપનાં નસકોરાંના ભીંગડાં સમ્પુર્ણ વીભાજીત હોય છે, જયારે આ સાપનાં નસકોરાંના ભીંગડાં વીભાજીત નથી હોતાં.

શરીરના મધ્ય ભાગમાં 18ની હરોળમાં ભીંગડાં હોય છે. જયારે પેટાળના ભીંગડાં 400થી લઈ 440 હોય છે.

મોં આગળથી ગોળ અને મજબુત જણાય છે. પુંછડી ટુંકી અને અણીયાળી છે, જેની મદદથી તે પોચી જમીનમાં ઉતરી જાય છે. આ સાપની મુખ્ય ઓળખ તેની પુંછડીના છેવાડાના પેટાળમાંનો સફેદ રંગ છે. જે તેને અન્ય અંધ સાપથી અલગ પાડે છે.

ભેજવાળી જગ્યાઓ પસંદ છે, પાંદડાંના ઢગલા, લાકડાઓ નીચે તથા પોચી જમીનમાં રહે છે.

તેનો ખોરાક નાના નરમ કવચવાળા જીવડાં, ઉધઈ, કીડી, નાના અળસીયા તથા તેમના ઈંડા વગેરે છે.

એક પ્રજનનમાં 3થી 8 ઈંડા મુકે છે.

30 સે.મી. સુધી લાંબો મળી આવે છે.

સમગ્ર ગુજરાતમાં થાય છે, પણ દુર્લભ છે.

કુટુંબ : યુરોપેલટીડે (Uropeltidae)

4.    ઢાલપુચ્છ (ઈલીયોટ) બીનઝેરી
Elliot’s Shield Tail Snake
(Uropeltis ellioti)

યુરોપેલટીડે કુળના 2 જાતીના સાપ આપણે ત્યાં ગુજરાતમાં જોવા મળે છે અને તે પણ દક્ષીણ ગુજરાત તથા મહારાષ્ટ્રની હદને જોડતાં પ્રદેશોમાં જોવાય છે, તેમને વધુ ભેજવાળું વાતાવરણ-ડુંગરો, જંગલો માફક આવે છે. યુરોપેલટીડે એ ગ્રીક શબ્દ છે. જેમાં યુરો એટલે પુંછડી તથા પેલ્ટો એટલે ઢાલ એવો અર્થ થાય છે, અર્થાત્ ઢાલ જેવી પુંછડીવાળો સાપ.

પાતળી કાયા, સુંવાળા ભીંગડાં, ગળા કરતાં માથું નાનું, મોં આગળથી અણીયાળું, પુંછડી ખુબ જ ટુંકી, આ તેની ખાસીયત છે. ચળકતો ઘેરો બદામી વાન અને તેની ઉપર નાનાં પીળા ટપકાં હોય છે. પેટાળમાં આવા ટપકાં મોટા હોય છે. ગળા પાસે આવા જ પીળા રંગની પટ્ટી અને પુંછડીના છેવાડામાં બન્ને પડખે પીળા પટ્ટા હોય છે. આંખો નાની છે. પુંછડીની ખાસીયતને લીધે જ આ સાપને ઢાલપુચ્છ એવું નામ મળ્યું છે. પુંછડીના છેવાડે જાણે પુંછડી એકદમ કાપી નાંખી હોય તેવું ભીંગડું હોય છે. આવું ભીંગડું એક જ અને ખરબચડું હોય છે.

શરીરનાં મધ્ય ભાગમાં 17ની હરોળમાં ભીંગડાં હોય છે. પેટાળના ભીંગડાં 144થી 176 હોય છે. મુખ્યત્વે નીશાચર સાપ છે. રાત્રી દરમ્યાન પ્રવૃત્ત હોય ભાગ્યે જ જોવાય છે. ભેજવાળી જગ્યાઓમાં દબાયેલો રહે છે. ગરમીના દીવસોમાં જમીનની અંદર ઉતરી જાય છે.

ખોરાકમાં નરમ શરીરવાળા જીવડાં તથા અળસીયા આરોગે છે.

તે બચ્ચાં જણતો સાપ છે. એક પ્રજનનમાં ૩થી 5 બચ્ચાં જણે છે. આ સાપની મહત્તમ લંબાઈ 32 ઈંચ હોય છે.

અગાઉ સરળતાથી જોવાતા આ સાપ હવે દુર્લભ થતા જાય છે.

5.    ઢાલપુચ્છ (બોમ્બે) બીનઝેરી
Bombay Shield Tail Snake, Large Scaled Shield Tail Snake
(Uropeltis macrolepis)

કાળો કે જાંબલી બદામી રંગનો વાન છે, આવા રંગના ભીંગડાંઓ વચ્ચે આવો જ ઝાંખો રંગ હોય છે. ગળા ઉપર અને હોંઠ ઉપર પીળાશ પડતાં નારંગી રંગની પટ્ટીઓ હોય છે. આવા જ નારંગી રંગના ટપકાં આખા શરીર ઉપર હોય છે. પુંછડીની બન્ને બાજુઓ ઉપર પણ આવા રંગની પટ્ટી હોય છે. ઉપરના જડબામાં 6થી 8 દાંત હોય છે અને નીચેના જડબામા 3થી 4 પીળા દાંત હોય છે. આંખની કીકી ગોળ છે, રંધ્ર પણ ગોળ છે.

ભીંગડાં સુંવાળા છે, માથુ ગળા કરતાં સાંકડુ છે, મોં આગળથી ગોળાકાર હોય છે. પુંછડી કપાયેલી હોય તેવી લાગે છે, પણ ત્યાં છેવાડામાં બે અણીદાર ભીંગડાં હોય છે.

શરીરના મધ્યભાગમાં 15ની હરોળમાં ભીંગડાં હોય છે. પેટાળના ભીંગડાં 128થી 140 હોય છે. મહત્તમ લંબાઈ 30 સે.મી. જેટલી હોય છે.

આ સાપ વધુ વરસાદવાળા પહાડી તથા જંગલ વીસ્તારોમાં રહે છે. માટીની અંદર રહેવાની ખાસીયત છે, જો કે તે રસ્તાઓ ઉપર, ઘાસમાં અને બગીચાઓમાં પણ મળી આવે છે. નરમ પોંચી માટીમાં મોંની મદદથી અંદર ઉતરી જાય છે.

ખોરાકમાં અળસીયા તથા નરમ શરીરવાળા જીવડાં આરોગે છે.

તે બચ્ચાં જણવાવાળો સાપ છે. ચોમાસા દરમીયાન 3થી 8 બચ્ચાં જણે છે.

ગુજરાતમાં ડાંગ અને મહારાષ્ટ્રને જોડતાં પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે.

–અજય દેસાઈ

પ્રકૃતી અને પર્યાવરણપ્રેમી શ્રી. અજય દેસાઈનો ગ્રંથ ‘સર્પસન્દર્ભ’ (પ્રકાશક : પ્રકૃતી મીત્ર મંડળ, ‘પ્રકૃતી ભવન’, અમૃતવાડી સોસાયટી પાસે, રેલ્વે સ્ટેશન રોડ, દાહોદ – 389 151 સેલફોન : 98793 52542 ઈ.મેલ : pmm_dhd@yahoo.com  વેબસાઈટ : www.pmmdahod.com છઠ્ઠી આવૃત્તી : એપ્રીલ, 2017 પાનાં : 250, કીમ્મત : રુપીયા 250/–)માંથી લેખક, પ્રકાશક અને તસવીરકારોના સૌજન્યથી સાભાર…

લેખક–સમ્પર્ક : શ્રી. અજય મહેન્દ્રકુમાર દેસાઈ, 24, ‘પ્રકૃતી’, વૃંદાવન સોસાયટી, માર્કેટ રોડ, દાહોદ – 389151 સેલફોન : 94264 11125 ઈ.મેલ : desaiajaym@yahoo.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે અને દર સોમવારે સાંજે આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ ઈ.મેલ : govindmaru@gmail.com