નેટ્રીસીડે (Natricidae) અને હોમલોપસીડે (Homalopsidae) કુટુંબના ચાર સાપ

(38) લીલવો, લીલો સાપ, લીલુ ગેંડુ, (39) ડંડુ, ડુંડવાળુ, જળસાપ, પાણીનો સાપ, (40) શ્વાનમુખી જળ સાપ, શ્વાનમુખી ડેડું અને (41) કળણનો સાપ, કીચડીયો, કાદવનો સાપની સચીત્ર જાણકારી પ્રસ્તુત છે…

કુટુંબ : નેટ્રીસીડે (Natricidae)

–અજય દેસાઈ

38. લીલવો, લીલો સાપ, લીલુ ગેંડુ બીનઝેરી
    Green Keelback (Macropisthodon plumbicolor)

આપણા બધાના મગજમાં લીલો સાપ, એટલે એકદમ ઝેરી સાપ એવી માન્યતા સજ્જડ રીતે ઘર કરી ગયેલી છે. હકીકતમાં ગુજરાતમાં તો શું પુરા ભારતમાં પણ લીલા રંગનો એવો કોઈ જ સાપ નથી, જેનો દંશ આપણા માટે ઘાતક હોય. અલબત્ત આપણે ત્યાં થતો લીલો ખડચીતળ (Green bamboo pit Viper) વીષ જરુર દંશે છે; પરન્તુ આપણા માટે તેનું વીષ ઘાતક નથી. જયારે લીલવો તો સમ્પુર્ણ બીનઝેરી છે.

આખા શરીરે ઘેરો લીલો કે ભુરાશ પડતો લીલો રંગ છવાયેલો હોય છે. લીલા શરીર ઉપર કાળા ટપકાં પણ હોય છે. આ સાપ જુવાન હોય છે, ત્યારે તેના મોંથી ગળા સુધી બે કાળા અને તેને સમાંતર બે પીળા પટ્ટા હોય છે. આ સાપ પુખ્ત થતાં તે પટ્ટા દેખાતા નથી. પેટાળ પીળાશ પડતું, સફેદ કે લીલાશ પડતું સફેદ હોય છે. આંખો ગોળ અને પ્રમાણમાં મોટી છે. કીકીનું રંધ્ર સોનેરી લીલા રંગનું છે. પુંછડી ટુંકી અને શરીરની કુલ લંબાઈનાં આઠમા ભાગ જેટલી છે. પીઠ ઉપરનાં ભીંગડાં ખુબ જ બરછટ હોય છે, વળી પેટાળનાં ભીંગડાં પણ બરછટ હોય છે. Green bamboo pit viperનું માથું ગરદન કરતાં પહોળું હોય છે. નાની પણ મજબુત કાયા ધરાવતો આ સાપ દેખાવમાં ખુબ સુંદર લાગે છે. મુખ્યત્વે નીશાચર સાપ છે.

એકદમ શાંત સ્વભાવનો સાપ હોઈ, તેને ગમે તે રીતે પકડો છતાં તે હુમલો નથી કરતો કે કરડતો પણ નથી. આ સાપની એક ખાસીયત તેના ગળાની પાંસળીઓ આંશીક રીતે નાગની પાંસળીઓની જેમ જ ફેલાવવાની છે. આથી જ ઘણાં તેને ‘લીલો નાગ’ પણ કહે છે.

નદી, તળાવ કીનારાની લીલોતરી, ઘાસ, વનસ્પતી, ઝાંખરા વગેરેમાં તે રહે છે. શરીરનો રંગ આવી જગ્યાઓમાં ભળી જતો હોઈ તેને સરળતાથી જોઈ શકાતો નથી. બગીચાઓમાં, ઘાસના મેદાનમાં, શહેર ગામની વસ્તીના પ્રદેશોમાં પણ મળી આવે છે. જંગલો વધુ ગમે છે. 3,000 ફુટની ઉંચાઈએ પણ મળે છે. તેના રહેઠાણની આદત અનુસાર, તે ખોરાકમાં દેડકાંને અગ્રીમતા આપે છે. જો કે ગરોળી, નાની જીવાત વગેરે પણ આરોગે છે.

માર્ચ મહીનાની આસપાસ 8થી 15 ઈંડાં મુકે છે. ઓગષ્ટ–સપ્ટેમ્બરમાં પ્રજનન થાય છે. જન્મ સમયે બચ્ચાં 3 ઈંચ જેટલાં હોય છે, સરેરાશ લંબાઈ 20 ઈંચથી 24 ઈંચ અને મહત્તમ 37 ઈંચનો નોંધાયો છે. ગુજરાતમાં સર્વત્ર નથી.

દક્ષીણ ગુજરાત, મધ્ય ગુજરાતમાં સામાન્ય છે, સુકા પ્રદેશોમાં નથી જોવા મળતો.

39. ડંડુ, ડુંડવાળુ, જળસાપ, પાણીનો સાપ બીનઝેરી
    Checkered Keelback, Common Water Snake (Xenochrophis piscator)

ડેડું અથવા ડેંડવાડા તરીકે બધે જ ખ્યાત એવો, આ મીઠા પાણીનો સાપ એકાદ વરસાદ થયા પછી બધે જ જોવા મળે છે. સમગ્ર ગુજરાતનો સામાન્ય સાપ છે. આંખોની કીકી ગોળ અને તેનું રંધ્ર ગોળ હોય છે, અને તેના ફરતે સફેદ કીનારી હોય છે. આંખોની આસપાસ એક કાળી પટ્ટી હોય છે. એક આંખની પાસેથી હોઠની મોં ફાડ સુધી જતી હોય છે, બીજી આંખની નીચેથી ઉપરના હોઠ સુધી જતી હોય છે, તેનુ અંગ્રેજી નામ ‘ચેકર્ડ’ આપવામાં આવ્યું છે. તે તેના શરીરની પીઠનાં ચોકડીવાળા ચીતરામણને લઈને આપવામાં આવ્યું છે. આવું ચીતરામણ અલગ અલગ ભાત–રંગનું હોઈ શકે છે. ગંદો લીલો કે ભુખરો રંગ, અને તેની ઉપર ઘેરા કાળાશ પડતાં કયારેક લાલાશ પડતાં ચોક્કસ અંતરે આવેલાં ટપકાં હોય છે. તેનું પેટાળ પીળાશ પડતું સફેદ છે. પેટાળ ઘણીવાર સ્પષ્ટપણે પીળું કહી શકાય તેવું પણ હોય છે. મોં આગળથી થોડું અણીયાળું અને ગળાથી થોડું અલગ તરી આવતું જણાય છે. પુંછડી પ્રમાણમાં ટુંકી અને ઉપસેલી હોય છે. પુંછડી કુલ લંબાઈના ચોથા ભાગ જેટલી હોય છે. ભીંગડાં બરછટ હોય છે.

પાણીમાં રહેવાની ખાસીયત હોઈ, તેના નસકોરાં થોડા ઉપરથી આવેલા હોય છે. તે પાણીમાં તરે છે, ત્યારે ફકત તેના નસકોરાં જ પાણીની બહાર દેખાય છે. જરાક અવરોધ જણાતાં તે પાણીની અંદર ઉતરી જાય છે. લાંબા સમય સુધી તે પાણીની અંદર રહી શકે છે. તે જમીન ઉપર ચાલે છે, ત્યારે ઘણીવાર શરીરનો આગળનો ભાગ અધ્ધર કરીને ચાલે છે તેથી જ કદાચ ઘણા તેને કુદતો સાપ કહે છે. આપણે તેને હાથમાં પકડીએ છીએ ત્યારે તે ખુબ જ આવેગથી કરડવા મથે છે. તેના દાંત ખુબ તીક્ષ્ણ હોય છે. તે બચકું ભરે છે, તે ભાગમાં ઘા પડે છે અને બચકું પણ ઝડપથી છોડતો નથી. આ સાપ હાથમાં પકડ્યો હોય ત્યારે તેના શરીરમાંથી ખુબ વીચીત્ર ગંધ આવે છે. આવી ગંધ તેને છોડી દીધા બાદ પણ હાથ પરથી જલ્દીથી જતી નથી. આપણે ત્યાં મીઠા પાણીના જેટલા સ્ત્રોત છે, ત્યાં બધેથી આ સાપ મળી આવે છે. નદી, તળાવો, છીછરાં ખાબોચીયાં, સંડાસની ટાંકીઓ, ગટરો વગેરેમાં રહે છે. દક્ષીણ ગુજરાતમાં આ સાપ ભીન્ન રંગરુપમાં પણ જોવા મળે છે, જો કે તે દુર્લભ છે. દીવસ હોય કે રાત આ સાપ પ્રવૃત્ત હોય છે.

પીઠ ઉપર શરીરની મધ્યમાં 19ની હરોળમાં ભીંગડાં હોય છે. પેટાળનાં ભીંગડાં 122થી 158 હોય છે. પુંછડીના પેટાળનાં ભીંગડાં 70થી 97 હોય છે, જે વીભાજીત હોય છે. અવસારણી માર્ગનું ભીંગડું વીભાજીત હોય છે. આ સાપ મીઠા પાણીનો હોવાથી તેના ખોરાકમાં, મીઠા પાણીના માછલાં, દેડકાં મુખ્ય છે. જો કે ઉંદર વગેરે પણ આરોગે છે.

સામાન્ય રીતે એક પ્રજનનમાં 20થી 40 ઈંડાં જણે છે. આ ઈંડાં મુકવા માટે ગટરનાં પોલાણો, તળાવ નદી, નાળાનાં કીનારાનાં પોલાણો, ઉંદરનાં દર વગેરે અનુકુળ જગ્યા છે. આપણે ત્યાં માર્ચ, એપ્રીલમાં ઈંડા મુકે છે. ઈંડાં સેવાઈ જાય ત્યાં સુધી માદા ઈંડા સાથે રહે છે. ઈંડા સેવવાનો ગાળો 45થી 50 દીવસનો હોય છે.

જન્મ સમયે બચ્ચાં મહત્તમ 9 ઈંચના હોય છે. સરેરાશ લંબાઈ 24 ઈંચ હોય છે. જયારે મહત્તમ 6 ફુટ અને 9 ઈંચ નોંધાયો છે.

સમગ્ર ગુજરાતમાં મળી આવતો ખુબ સામાન્ય સાપ છે.

કુટુંબ : હોમલોપસીડે (Homalopsidae)

40. શ્વાનમુખી જળ સાપ, શ્વાનમુખી ડેડું આંશીક ઝેરી
    Dog–faced Water Snake (Cerberus rynchops)

શરીરનો મુખ્ય રંગ ભુખરો છે. તેના ઉપર તે જ રંગના ઘેરા પટ્ટા અને ટપકાં છવાયેલાં હોય છે. પેટાળનો ભાગ ઝાંખો પીળાશ પડતો છે. તેના પડખાની કીનારે કાળાં ટપકાં હોય છે. મોંનો આકાર નાસપતી ફળ જેવો હોય છે. ઘણાંને આ આકાર કુતરાંના મોં જેવા લાગતો હોઈ, આ સાપને આવું નામ આપવામાં આવ્યુ છે. નસકોરાં માથાની ઉપરની બાજુએ હોય છે. આંખો નાની છે. જયારે કીકીનું રંધ્ર લંબગોળ અને પીળું હોય છે. ઉપરના હોંઠ અને દાઢી આગળનો ભાગ પીળાશ પડતો છે. આંખો પાછળથી શરુ થતી ઘેરી કાળી રેખાઓ બન્ને બાજુએ હોય છે. જે છેક સુધી લંબાયેલી હોય છે. શરીર મજબુત અને બરછટ જણાય છે. પુંછડી ટુંકી અને કંઈક અંશે ચપટી લાગે છે. અવસારણી માર્ગ આગળથી પુંછડી ઉપસેલી જણાય છે. ગળું માથા કરતાં સાંકડું છે.

ભીંગડાં મજબુત અને બરછટ હોય છે. પીઠ ઉપરનાં મધ્ય ભાગનાં ભીંગડાં મહત્તમ 25ની હરોળમાં ગોઠવાયેલા હોય છે. પેટાળનાં ભીંગડાં 137થી 159 હોય છે. જયારે પુંછડીનાં પેટાળનાં ભીંગડાં 49થી 72 હોય છે. જે વીભાજીત હોય છે, અવસારણી માર્ગનું ભીંગડું પણ વીભાજીત હોય છે. દરીયામાં જયાં મીઠા પાણીની નદીઓ મળતી હોય, તેવા કાંઠાના પ્રદેશોમાં એટલે કે ખારાં અને મીઠા પાણી જયાં ભેગા થતાં હોય ત્યાં અને ચેર (Mangrove) વનસ્પતી ઉગતી હોય ત્યાં આ સાપ જોવા મળે છે. જે નદીઓમાં છેક અંદર સુધી દરીયાની ભરતીના ખારા પાણી દાખલ થતા હોય ત્યાં પણ આ સાપ જોવા મળે છે. એ ઘણીવાર દરીયા કીનારાની વનસ્પતીઓ પર પુંછડી વીંટાળી તેના સહારે માછલી પકડતો જોવાય છે. તે નીશાચર છે અને મુખ્યત્વે કરચલાંના દર, ખડકોના પોલાણો અને ચેર જેવી દરીયા કીનારે થતી વનસ્પતીઓમાં રહે છે. તેને પકડવામાં આવે છે ત્યારે અવસારણી માર્ગમાંથી વીચીત્ર ગંધ ધરાવતું પ્રવાહી છોડે છે. તે ઝનુનપુર્વક કરડે છે. આંશીક ઝેરી સાપ છે. તેના વીષદંશના દાંત ઉપરના ઝડબામાં અંદરની ભાગે આવેલા હોય છે. આવા બે મોટા દાંત અંદરથી પોલાણ ધરાવતાં હોય છે, તેમાંથી તે વીષસ્ત્રાવ કરે છે, આપણા માટે તેનું વીષ નુકશાનકર્તા નથી. તે ખુબ જ સારો તરવૈયો છે. જમીન ઉપર શરીર એકબાજુ ખેંચીને sidewinder snakeની જેમ ચાલે છે.

મુખ્ય ખોરાક દેડકાં તથા માછલી છે. બચ્ચાં જણતો સાપ છે. એક પ્રજનનમાં 8થી 26 બચ્ચાં જણે છે. જન્મ સમયે બચ્ચાંની લંબાઈ મહત્તમ 10 ઈંચ હોય છે. બચ્ચાં ૩ વર્ષમાં પુખ્ત થઈ જાય છે, પુખ્ત સાપની સરેરાશ લંબાઈ 24 ઈંચ જેટલી હોય છે. આ સાપ મહત્તમ 50 ઈંચ જેટલો લાંબો નોંધાયો છે.

સમગ્ર ગુજરાતના દરીયાકાંઠાઓમાં મળી આવે છે.

41. કળણનો સાપ, કીચડીયો, કાદવનો સાપ આંશીક ઝેરી
    Cat–eyed Water Snake, Glossy Marsh Snake, Gerard’s Water Snake (Gerarda prevostiana)

એક સરખો કાળાશ પડતો ભુખરા કે લાલ બદામી કે ગંદો લીલો વાન ધરાવતો સાપ છે, તેના બન્ને પડખામાં, મોં ઉપરનાં હોઠથી લઈને પુંછડીના છેડા સુધી સફેદ ઉભો પટ્ટો, બન્ને પડખે હોય છે. જે પેટાળનાં ભીંગડાંઓનાં પડખા સુધી હોય છે અને દુરથી જોતાં કાળા અને સફેદ એમ બે રંગનાં પટ્ટામાં જોવાય છે પેટાળ ભુખરું છે. જેની ઉપર ઘટ્ટ ભુખરા કે કાળા રંગની પટ્ટીઓ હોય છે, પુંછડીનાં પેટાળનાં ભીંગડાંનો રંગ વધુ ઘેરો હોય છે.

શરીર મજબુત અને ટુંકું છે. ભીંગડાં નરમ હોય છે. માથુ લગભગ શરીરને સમાંતર હોય છે; પરન્તુ સહેજ પહોળું તારવી શકાય છે. આંખો નાની છે, અને માથામાં ઉપરના ભાગે હોય છે. રંધ્ર ઉભુ લંબગોળ છે. પુંછડી ટુંકી અને છેવાડેથી અણીયાળી હોય છે. નાકનાં નસકોરાં પણ માથા ઉપર હોય છે. પીઠનાં ભીંગડાં શરીરની મધ્યમાં મહત્તમ 17ની હરોળમાં ગોઠવાયેલાં હોય છે. પેટાળનાં ભીંગડાં 144થી 157 હોય છે, પુંછડીનાં પેટાળના ભીંગડાં 29થી 36 હોય છે. જે વીભાજીત હોય છે. અવસારણી માર્ગ વીભાજીત હોય છે.

નીશાચર સાપ છે. કવચીત્ દીવસે પણ પ્રવૃત્ત જણાય છે. ચેર અને દરીયાની ઝાડીઓમાં જોવા મળે છે. દરીયાને મળતી નદીઓનાં મુખમાં ઘણે અંદર સુધી જોવા મળે છે. આ સાપ દરીયા કીનારાનાં પત્થરનાં પોલાણોમાં રહે છે. દીવસ દરમીયાન આવી જગ્યાઓએ આરામ કરતો જોવાય છે. મુખ્યત્વે માછલી, નાના જળચર અને પાણીમાં ઉપલબ્ધ અન્ય નાના જીવ આરોગે છે. બચ્ચાં જણતો સાપ છે.

મહત્તમ 21 ઈંચ સુધી લાંબો હોય છે. સમગ્ર ગુજરાતનાં દરીયાકાંઠામાં મળી આવતો સામાન્ય સાપ છે.

–અજય દેસાઈ

પ્રકૃતી અને પર્યાવરણપ્રેમી શ્રી. અજય દેસાઈનો ગ્રંથ ‘સર્પસન્દર્ભ’ (પ્રકાશક : પ્રકૃતી મીત્ર મંડળ, ‘પ્રકૃતી ભવન’, અમૃતવાડી સોસાયટી પાસે, રેલ્વે સ્ટેશન રોડ, દાહોદ – 389 151 સેલફોન : 98793 52542 ઈ.મેલ : pmm_dhd@yahoo.com  છઠ્ઠી આવૃત્તી : એપ્રીલ, 2017 પાનાં : 250, કીમ્મત : રુપીયા 250/–)માંથી લેખક, પ્રકાશક અને તસવીરકારોના સૌજન્યથી સાભાર…

લેખક–સમ્પર્ક : શ્રી. અજય મહેન્દ્રકુમાર દેસાઈ, 24, ‘પ્રકૃતી’, વૃંદાવન સોસાયટી, માર્કેટ રોડ, દાહોદ – 389151 સેલફોન : 94264 11125 ઈ.મેલ : desaiajaym@yahoo.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે અને સોમવારે સાંજે આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ, ઈ.મેલ : govindmaru@gmail.com