ઈ.બુકનો આવકાર

કેટલાંક લોકોની દલીલ છે કે ઘી ઢોળાઈ તેના વીશે બોલો છો, બકરી ઈદના દીવસે બકરાં કપાય છે, તેના વીશે કેમ બોલતા નથી? શ્રદ્ધાળુઓ કદી એવું વીચારતા નથી કે મન્દીર/મસ્જીદ/ચર્ચમાં ચોરી કેમ થાય છે? મન્દીર/મસ્જીદ/ચર્ચ તરફ જતાં કે આવતાં અકસ્માત કેમ થાય છે? ‘ભગવાન તમારું ભલું કરશે’ એવા આશીર્વાદ આપનારનું ભલું ભગવાન કેમ કરતો નથી? બાપના કુવામાં ડુબી મરાય!

સર્વશક્તીમાન ઈશ્વર પોતાને માટે
કંઈ પણ કરવા અશક્તીમાન છે!

–રમેશ સવાણી

વીચારપ્રેરક નાનકડી પુસ્તીકા છે– ‘રૅશનાલીઝમ’. લેખક છે ડંકેશ ઓઝા. આ પુસ્તીકાને ‘ઈ.બુક’માં ઢાળી છે ‘અભીવ્યક્તી’ બ્લૉગના સર્જક ગોવીન્દભાઈ મારુએ. લેખકે રૅશનાલીઝમ વીશે બહુ ટૂંકમાં સરસ માહીતી આપી છે.

તા.ક.; રાજ્ય સરકારના નીવૃત્ત સંયુક્ત સચીવ ડંકેશ ઓઝાની ઈ.બુક ‘રૅશનાલીઝમ’ ડાઉનલોડ કરવા માટે લેખના અંતે લીન્ક આપવામાં આવી છે.

રૅશનાલીઝમ એટલે બુદ્ધીવાદ? ના, કેમ કે બધા બુદ્ધીજીવીઓ રૅશનલ હોતા નથી. બુદ્ધીશાળી વૈજ્ઞાનીકો/ડૉક્ટર્સ/એન્જીનીયર્સ/અન્ધશ્રદ્ધામાં માનતા હોય છે! રૅશનાલીઝમ એટલે નાસ્તીકવાદ? ના, તે નાસ્તીકવાદથી આગળની વીચારધારા છે. રૅશનાલીઝમ એટલે વીવેકબુદ્ધીવાદ કહી શકાય. દરેક ધર્મ ઈશ્વરમાં માને છે; અને પોતાનો ધર્મ જ સાચો એવું માને છે. જેણે ધર્મની શરુઆત કરી તેમને તત્કાલીન કે તે પછીના સમાજે ઈશ્વરીય કક્ષાએ સ્થાપી દીધા. ઈશુ/બુદ્ધ/મહાવીર/હઝરત મહંમદ આવી રીતે કાળક્રમે માણસમાંથી ઈશ્વર બની ગયા! રૅશનાલીઝમનો વ્યાપ વીશાળ છે. માનવ અધીકાર/માનવવાદ રૅશનાલીઝમનું ટોચનું શીખર છે. રૅશનાલીઝમનો એક છેડો અન્ધશ્રદ્ધા નીવારણ છે તો બીજા છેડે માનવમુલ્યો સાથેના અધીકારની પરીપુર્ણતા છે. રૅશનાલીસ્ટ, ધર્મના વીકલ્પે માનવધર્મની વાત કરે છે. ધર્મમાં ઈશ્વર કેન્દ્રસ્થાને છે, તો માનવધર્મમાં ઈશ્વરના સ્થાને માનવ છે! દરેક ધર્મ, આકાશી દેવ/ઈશ્વર આધારીત છે; તેમાં પુર્વજન્મ/પુન:જનમ/સ્વર્ગ/નરક વગેરે કાલ્પનીક બાબતોનું મહત્ત્વ હોય છે. રૅશનલ માણસ આવી કલ્પનાઓમાં માનતો નથી, અને ઐહીક બાબતોને/હાલના વર્તમાન જીવાતા જીવનને મહત્ત્વ આપે છે. મોક્ષ/પુનર્જન્મ/કયામત/પુનરુત્થાનના ખ્યાલ કરતાં ઐહીક એટલે કે આ જગતનું દુન્યવીજીવન વધુ મહત્ત્વનું છે, તેમ માને છે. તેમાં બુદ્ધી અને પુરુષાર્થ દ્વારા કંઈક કરવું તે આપણા હાથમાં છે. ઉદાહરણ તરીકે દુનીયાના એક પણ ધર્મગ્રંથોમાં મોબાઈલ ફોનનો ઉલ્લેખ નથી કે કોઈ ઈશ્વર કે તેમના દુતો પાસે પણ મોબાઈલ ફોનની સવલત ન હતી; જે આજે સામાન્ય માણસ પાસે છે!

કવી જલન માતરી કહે છે : ‘શ્રદ્ધાનો વીષય હો તો પુરાવાની શી જરુર? કુરાનમાં તો પયગંબરની ક્યાંય સહી નથી!’ ઈશ્વરનું અસ્તીત્વ શ્રદ્ધામાં છે. શ્રદ્ધાળુઓ કદી એવું વીચારતા નથી કે મન્દીર/મસ્જીદ/ચર્ચમાં ચોરી કેમ થાય છે? મન્દીર/મસ્જીદ/ચર્ચ તરફ જતાં કે આવતાં અકસ્માત કેમ થાય છે? ‘ભગવાન તમારું ભલું કરશે’ એવા આશીર્વાદ આપનારનું ભલું ભગવાન કેમ કરતો નથી? ધર્મનો પાયો શ્રદ્ધા છે, વીજ્ઞાનનો પાયો તર્ક અને સંશોધન છે. ધર્મગુરુઓ કહે છે : “સંશયાત્મા વીનશ્યતી–સંશય કરનારનો નાશ થાય છે! ધર્મ જે કહે છે તે સનાતન સત્ય છે!” જ્યારે વીજ્ઞાનમાં સંશય જ મહત્ત્વનો છે. વૈજ્ઞાનીક સત્ય લોકપ્રીય ન હોય/સત્ય કડવું પણ હોય/લોકમાન્યતાથી જુદું પણ હોય! પાલીતાણામાં એક જૈન મુની સમજાવે છે કે પૃથ્વી સપાટ છે! શ્રદ્ધાળુઓ સમજવા તૈયાર નથી કે જો પૃથ્વી સપાટ હોય તો નદીના પાણી હજારો કીલોમીટરની મુસાફરી કઈ રીતે કરે? શીવલીંગ ઉપર ઉંદર ફરતા જોઈને સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ વીચાર્યું કે સર્વશક્તીમાન ઈશ્વર પોતાને માટે કંઈ પણ કરવા અશક્તીમાન છે! તેમણે મુર્તીપુજાનો/મન્દીરનો સખ્ત વીરોધ કર્યો. રાજા રામમોહન રાયે સતીપ્રથાનો સખ્ત વીરોધ કર્યો. ડર/અસલામતી અને લાલચના કારણે લોકો ધર્મમાં માને છે. નરક/આવતા જન્મમાં આવનાર દુ:ખોથી લોકો ડરીને પ્રાયશ્ચીત માટે ધર્મને શરણે જાય છે. નીતી/સદાચારના મુલ્યો ધર્મએ વણી લીધાં એટલે લોકો માનતા થઈ ગયા કે ધાર્મીક મુલ્યો એ જ સામાજીક મુલ્યો છે, નૈતીક મુલ્યો છે. એક માણસ બીજા માણસ ઉપર હુમલો કરતો નથી, તેનું કારણ ધર્મ નથી, રૅશનલ/સેક્યુલર મુલ્યો છે. મારી ઉપર કોઈ હુમલો કરે તો મને ન ગમે; તો મારે પણ બીજા પર હુમલો ન કરવો જોઈએ; રૅશનાલીઝમ આવું સ્વીકારે છે. ઉપરાંત નબળાની સુરક્ષા કરવી/શોષણ અટકાવવા કાયદા કરવા/ પર્યાવરણની રક્ષા કરવી/સામાજીક ન્યાય હાંસલ થાય તે દીશામાં કામ કરવું/ભેદભાવ દુર કરવા/અસ્પૃશ્યતા દુર કરવી વગેરે સેક્યુલર મુલ્યો છે. રૅશનાલીઝમમાં માનવ અધીકાર/માનવ મુલ્યો પ્રત્યે નીસબત હોય છે. રૅશનાલીસ્ટમાં માનવીય લાગણીઓ હોય છે, તે બીજાના દુખે દુખી થાય છે અને બીજાના સુખે સુખી થાય છે. રૅશનાલીઝમે ‘ઈશ્વર’ની જગ્યાએ ‘માનવ’ને સ્થાપ્યો છે!

એક વખત, ગોરધનદાસ ચોખાવાળાના પ્રમુખપદે સુરત–કૉલેજમાં ‘સત્યશોધક સભા’ની મીટીંગ ચાલતી હતી. સાદા કપડામાં એક ભાઈ પ્રમુખ પાસે ગયા. સો રુપીયાની પાંચ નોટ ટેબલ પર મુકીને બોલ્યા : “મારુ નામ અહમદભાઈ કટપીસવાલા. ચોકબજારમાં મારી નાનકડી કાપડની દુકાન છે. મારી દુકાનેથી સવારથી સાંજ અનેક ઘરાકો લાલ ચુંદડી/કાળી ચુંદડી/કાપડના નાનામોટા ટુકડાંઓ બાધા ચઢાવવા/માનતા પુરી કરવા લઈ જાય છે. આ ગરીબ માણસો પૈસા બગાડે છે. તમે લોકો સારું કામ કરો છો. તમારું કામ ફેલાશે અને લોકો વહેમ–અન્ધશ્રદ્ધામાંથી છુટશે તો મારો ધંધો પડી ભાંગશે; પરન્તુ મને તેનું દુ:ખ નથી. તમારી પ્રવૃતી વધે તે માટે રુપીયા 500/-ની આ ભેટ આપું છું, તે સ્વીકારશો!”

●

‘બાપના કુવામાં ડુબી ન મરાય!’

રૅશનાલીઝમ; રાજાશાહી/સરમુખત્યારશાહીનો વીરોધ કરે છે અને લોકશાહીની તરફેણ કરે છે. લોકશાહીમાં હીંસાને કોઈ સ્થાન નથી, હીંસાની તરફેણ નથી, હીંસા એ ગુનો છે. બીજી વ્યક્તી અલગ વીચાર ધરાવે છે, જે મને પસન્દ નથી તેથી તેને ખતમ કરવી; એ લોકશાહી વીચાર નથી. લોકશાહી દેશોમાં સામ્યવાદી પક્ષ હોય છે; પરન્તુ સામ્યવાદી દેશમાં લોકશાહી પક્ષને સ્થાન હોતું નથી. લોકશાહી મોકળું મેદાન આપે છે અને રૅશનાલીઝમ વ્યક્તીને તર્કસંગત/બુદ્ધીયુક્ત રીતે સમસ્યાઓની વીચારણા કરવા ક્ષમતા બક્ષે છે. જેથી માનવ ઉત્થાન/સાંસ્કૃતીક વીકાસ શક્ય બને છે. પરમ્પરાથી ઉફરા ચાલવું મુશ્કેલ છે. આપણે ત્યાં અમુક ધર્મ/સમ્પ્રદાયના લોકો લસણ/ડુંગળી/કંદમુળ ખાતા નથી; કીડીયારું પુરે છે. કેટલાંક લોકો પશુનું દુધ કે તેની બનાવટો પણ ખાતા નથી. તો બીજી તરફ માંસાહારી લોકો પણ છે. બીજાએ શું ખાવું–પીવું તે આપણે નક્કી કરવા બેસીએ ત્યારે સમાજમાં સંઘર્ષ થાય છે. વીશ્વમાં માંસાહારી લોકોની બહુમતી છે. વીવેકાનંદ માંસાહારી હતા તે આપણે સ્વીકારી શકતા નથી. ભગતસીંહ નીરીશ્વરવાદી હતા, તેનો મોટાભાગના લોકોને ખબર નથી. એવા વીરલાઓ પણ હોય છે, જેઓ ઈશ્વરની/શ્રદ્ધાની/પરમ્પરાની ટેકણલાકડી વીના પોતાના પગ પર/આત્મવીશ્વાસ પર આધાર રાખીને જુદી કેડી કંડારતા હોય છે. રૅશનલ મુલ્યો માણસને બંધનમુક્ત કરે છે. આપણા 4 પુરુષાર્થ– ધર્મ/અર્થ/કામ/મોક્ષમાંથી ચાર્વાક માત્ર અર્થ અને કામને સ્વીકારે છે; કેમકે ઐહીક સુખ જ જીવનનું ધ્યેય છે. ઐહીક સુખમાં પોતાના તથા અન્યના સુખનો સમાવેશ થાય છે.

આપણું મન અનેક બાબતોમાં ટેવાયેલું હોય છે. કેટલીક બાબતોમાં જકડાયેલું હોય છે. સવારે પુજા કરવાની ટેવ છુટતી નથી. ધાર્મીકગ્રંથોને ઈશ્વર સર્જીત માને છે. તેમાં લખાયેલ વાતોને આખરી માને છે. મનોવીજ્ઞાનીઓ આ સ્થીતીને ‘કન્ડીશન્ડ માઈન્ડ’ કહે છે. કહેવત છે કે ‘બાપના કુવામાં ડુબી ન મરાય!’ એટલે કે કુટુંબની પરમ્પરા/વંશની પરમ્પરા સારી હોય તો જ તેનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ; અન્યથા તેનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. આજે પણ અમુક જ્ઞાતીઓમાં વીધવા લગ્ન માન્ય નથી; પરન્તુ વીધુર લગ્ન માન્ય છે! ધર્મના નામે બાળદીક્ષા પણ ખતરનાક બાબત છે! એક તરફ કુપોષણની સમસ્યા હોય અને બીજી તરફ ધર્મને નામે કરોડો રુપીયાનું ઘી ઢોળી પ્રદુષણ કરવાની બાબત બીલકુલ ઉચીત નથી! કેટલાંક લોકોની દલીલ છે કે ઘી ઢોળાઈ તેના વીશે બોલો છો, બકરી ઈદના દીવસે બકરાં કપાય છે, તેના વીશે કેમ બોલતા નથી? પ્રથમ દૃષ્ટીએ આ દલીલમાં વજુદ લાગે; પરન્તુ બકરાંની કતલ ખોરાક માટે થાય છે; જ્યારે ઘી ખાવા માટે ઢોળાતું નથી! શ્રદ્ધાળુઓનું માનવ ગૌરવ જાળવવું પડે, તેમની મજાક ઉડાડવાને બદલે તેઓ વીક્ટીમ છે, તેમ માની સમજણ રોપવાનું કામ રૅશનાલીસ્ટ વ્યક્તીનું છે. આપણે રૅશનલ હોઈએ પણ મા–બાપને મારીને રૅશનલ ન બનાવાય! તેમને મન્દીરે જવાથી સંતોષ મળતો હોય તો તેમને રોકવા ન જોઈએ! રૅશનલ અભીગમ માનવ સંસ્કૃતીની ઉત્ક્રાંતીમાં મહત્ત્વની ઘટના બની શકે, જો આ અભીગમ લોકોના મનમાં ઉતરે/સ્વીકૃત બને. વર્ણભેદ, રંગભેદ, જ્ઞાતીપ્રથા, અસ્પૃશ્યતા, અસહીષ્ણુતા, સાંપ્રદાયીકતા, લૈંગીક અસમાનતા, બાળ–મજુરી, યૌનશોષણ વગેરે મુદ્દાઓને તર્કયુક્ત/ વીવેકબુદ્ધીપુર્વક જોવાની જરુર છે; એ બાબતે આપણા વીચારોમાં ફેરફાર કરવાની જરુર છે. કોઈ પણ સમાજ કેટલાંક પાયાના મુલ્યો વીના ટકી શકતો નથી કે પ્રગતી કરી શકતો નથી. આ મુલ્યોની માવજત એક કાળે ધર્મ કરતો હતો; હવે આ મુલ્યોની રખેવાળી બંધારણ/શીક્ષણ/કાયદાઓ/માનવઅધીકાર કરે છે. બર્ટ્રાન્ડ રસેલ કહે છે : “ત્રણ ભાવાવેગોએ મારા જીવનનું નીયન્ત્રણ/સંચાલન કર્યું છે–પ્રેમની ઝંખના/જ્ઞાનની ખોજ/માનવજાતની યાતનાઓ પ્રત્યેની કરુણા–દયા. પ્રેમ અને જ્ઞાન જેટલાં મળી શક્યાં તેટલાં, મને ઉર્ધ્વ માર્ગે સ્વર્ગ તરફ દોરી ગયા; જ્યારે દયા હમ્મેશાં મને પૃથ્વી પર પાછો ખેંચી લાવી છે. વેદનાના આર્તનાદો મારા હૈયામાં પડઘાયા કરે છે. ભુખમરામાં સબડતા બાળકો/ક્રુર દમનકારોના ત્રાસનો ભોગ બનતા મજબુર માનવીઓ/અપંગ વૃદ્ધજનો/દરીદ્રતા/યાતનાઓનો આ સંસાર; માનવજીવન જેવું હોવું જોઈએ એની ક્રુર મજાક ઉડાવે છે. આ અનીષ્ટ દુર કરવા હું ઉત્કટપણે ઝંખું છું.”

રૅશનાલીઝમની આ પુસ્તીકા ગાગરમાં સાગર સમાન છે. લોકજાગૃતી માટે, લેખક ડંકેશ ઓઝાને તથા આ વીચારોને ‘ઈ.બુક’ મારફતે વહેંચણી કરનાર ગોવીન્દભાઈ મારુને ધન્યવાદ ઘટે છે.

નીવૃત્ત સંયુક્ત સચીવ ડંકેશ ઓઝાની ઈ.બુક ‘રૅશનાલીઝમ’ ડાઉનલોડ કરવા માટે સ્રોત :  https://govindmaru.files.wordpress.com/2022/04/ebook_59_dankesh_oza_rationalism_2022-04-18-1.pdf

‘રૅશનાલિઝમ’ ઈ.બુકનો આવકારમાંથી, લેખકના સૌજન્યથી સાભાર…

લેખક સમ્પર્ક : શ્રી. રમેશ સવાણી, નીવૃત્ત આઈ.પી.એસ. અધીકારી સેલફોન : 99784 06070 ઈ.મેલ : rjsavani@gmail.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે અને દર સોમવારે સાંજે આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ.

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ –  govindmaru@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 18–04–2022