ઈલાપીડે (Elapidae) અને વાઈપરીડે (Viperidae) કુટુંબના પાંચ સાપ

સેક્સપાવર વધારવા તથા ભાગ્ય બદલવા માટે સાપનો ગેરકાયદે ઉપયોગ કરવા અંગે તા. 27.11.2020ના ‘સંદેશ’ દૈનીકમાં પ્રગટ થયેલ અહેવાલ વાંચીને મારું હૈયું દ્રવી ઉઠ્યું. સાપના અસ્તીત્વ પરનો ખતરો ટાળવાના હેતુથી વૈજ્ઞાનીક તથ્યોસભર માહીતી તથા 62 સાપની રંગીન તસવીરો ધરાવતી લેખમાળા નવેમ્બર–2020થી શરુ કરી હતી. આજે આ લેખમાળા સમાપ્ત થાય છે.

કુટુંબ : ઈલાપીડે (Elapidae)

–અજય દેસાઈ

58. પીળો દરીયાઈ સાપ ઝેરી
Yellow Sea Snake, Narrow Banded Sea Snake (Hydrophis spiralis)

આપણે ત્યાં થતાં દરીયાઈ સાપમાં આ સાપ સહુથી લાંબો છે. પીળો કે ઝાંખો લીલો પીળો કે બદામી પીળો વાન ધરાવતા આ સાપની પીઠ ઉપર 41થી 46 કાળા પટ્ટા હોય છે. જે સમગ્ર શરીર ઉપર હોય છે. વળી આ પટ્ટાઓ વચ્ચેનું અંતર પટ્ટાની ચોડાઈ કરતાં ત્રણ ગણું હોય છે. આ સાપ જુવાન હોય ત્યારે માથું કાળુ હોય છે. જેના ઉપર ઘોડાની નાળ જેવું નીશાન હોય છે; પરન્તુ સાપ પુખ્ત થતાં માથું પીળું થઈ જાય છે. પેટાળ પીળું છે. મોં, ગળા કરતાં પહોળું નથી. મોંના મોભનો ભાગ એકદમ ઢળતો છે. આંખો કાળી, નાની અને ગોળ છે.

શરીરનાં મધ્યભાગમાં ભીંગડાં, મહત્તમ 38ની હરોળમાં હોય છે. પેટાળનાં ભીંગડાં 295થી 362 અને અલગ અલગ હોય છે. ખુબ સારો તરવૈયો એવો આ સાપ. દરીયા કીનારાઓમાં રહે છે; પરન્તુ દરીયાને મળતી મીઠા પાણીની નદીઓમાં 50 કી.મી. દુર સુધી પકડાયાની નોંધ છે. શાંત સ્વભાવનો સાપ છે. વીષ ખુબ જ ઘાતક, ન્યુરોટોકસીક અસરો જન્માવે છે.

ખોરાક મુખ્યત્વે માછલીઓ છે. બચ્ચાં જણતો આ સાપ છે. એક વખતના પ્રજનનમાં 5થી 14 બચ્ચાં જણે છે. જન્મ સમયે બચ્ચાં 14 ઈંચ જેટલા લાંબા હોય છે. પુખ્ત સાપ સરેરાશ 30 ઈંચ જેટલો હોય છે. આ સાપ મહત્તમ 7 ફુટ 7 ઈંચ જેટલો નોંધાયો છે. ગુજરાતના દરીયાકાંઠાઓનો દુર્લભ સાપ છે.

કુટુંબ : વાઈપરીડે (Viperidae)

Viper શબ્દનો અર્થ Vivus એટલે જીવતાં Parere એટલે બહાર આવતાં, એટલે ટુંકમાં જીવતાં બચ્ચાં જણતાં હોય તેવા સાપ થાય. (Viviparpis) આ કુળના બધા જ સાપ ઓછા વત્તા અંશે ઝેરી હોય છે. બીજી અન્ય જાતીના સાપથી તેઓ તેમના ત્રીકોણ મોં અને ભરાવદાર શરીર તથા રંગરુપ, આકાર અને બંધારણમાં અલગ પડે છે. Viperને તેની ખાસીયત મુજબ બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. એક ભાગ છે. Pit Viper અને બીજો ભાગ તે Pitless Viper. ગુજરાતમાં એક જાતનો Pit Viper – Bamboo Pit Viper થાય છે. જયારે Pitlessમાં (1) Russell’s Viper તથા (2) Saw Scaled Viper થાય છે.

59. લીલો ખડચીતળ, લીલોચાતળો, વાંસનો ખડચીતળ, વાંસણીયો આંશીક ઝેરી
Bamboo Pit Viper, Asian Lance headed Viper, Tree Viper (Trimeresurus gramineus)

સમ્પુર્ણ લીલો કે ઘાસ જેવો લીલો વાન ધરાવતો આ સાપ ખુબ જ સુંદર લાગે છે, એકદમ પીળું પેટાળ તેમાં વધારો કરે છે. ભીંગડાં પ્રમાણમાં સુંવાળા છે, માથું ગળા કરતાં ખુબ પહોળું અને ત્રીકોણ હોય છે અને આગળથી બુઠું હોય છે. માથા ઉપરનાં ભીંગડાં નાનાં અને અનીયમીત રીતે ગોઠવાયેલા હોય છે. આંખો ગોળ અને સોનેરી હોય છે, કીકીનું રંધ્ર ઉભું ગોળ હોય છે. સમગ્ર શરીર ઉપર છુટક છુટક, લીલા બદામી કે લીલા કાળા ધબ્બાં હોય છે. ઉપરનાં હોંઠ અને નીચેના હોઠ પીળા હોય છે. કયારેક આંખ પાછળ ઘટ્ટ કાળી પટ્ટી હોય છે. બે નસકોરાં અને આંખો વચ્ચે આવેલાં ગરમી અનુભવી શકતાં ખાડા તેની વીશીષ્ટ ખાસીયત છે. આ ખાડાઓની મદદથી વાતાવરણમાં થતાં, બારીક ફેરફાર પણ તે અનુભવી શકે છે. આ સાપ Russel’S Viper જેમ ફેફસાંમાંથી હવા ફેંકી હીસ્સ્–હીસ્સ્ કરી શકે છે.

પીઠ ઉપરનાં ભીંગડાં મહત્તમ 21ની હરોળમાં ગોઠવાયેલા હોય છે. પેટાળનાં ભીંગડાં નરમાં 145થી 175, જયારે માદામાં 164થી 177 હોય છે. અવસારણી માર્ગનું ભીંગડું વીભાજીત નથી હોતું. પુંછડીનાં પેટાળનાં ભીંગડાં નરમાં 55થી 71 તો માદામાં 57થી 62 હોય છે. જે બન્નેમાં તે વીભાજીત હોય છે.

પ્રવૃત્તીમાં આળસુ એવો આ સાપ નીશાચર છે. દક્ષીણ ગુજરાતનાં ગીચ જંગલોમાં તે મળી આવે છે. તેને ઠંડી ગીચ વનરાજી અને નદીનાળા નજીકની જગ્યાઓ તથા વાંસનાં ઝુંડ પસંદ છે. વૃક્ષો ઉપર તેનું મહત્તમ જીવન વ્યતીત થાય છે; પરન્તુ ચોમાસાનાં દીવસ દરમીયાન આળસુની જેમ ઝાડીઝાંખરામાં કે વૃક્ષો ઉપર કે જમીન ઉપર પડી રહે છે. ધીમો સાપ હોવા છતાં હુમલો કરવામાં ચપળ છે. હુમલો કરે છે ત્યારે તેની પુંછડી વૃક્ષની ડાળી ઉપર લપેટી, તેના સહારે તેનું આગળનું શરીર, જ આકારમાં ગોઠવી હવામાં અધ્ધર રહી મોં ખોલી, હુમલો કરે છે. ઝાડી ઝાંખરામાં એવો ભળી જાય છે કે, જોઈ શકાતો નથી. આ સાપ હીમોટોક્સીક અસરો ધરાવતું વીષ ધરાવે છે; પરન્તુ તેનાં વીષની ઘાતકતાં ખડચીતળ કે ફુરસા જેટલી નથી, જો કે તેનાં વીષદંશતા દાંત પુર્ણ વીકસીત હોય છે. આ સાપ ન છુટકે જ કરડે છે તે જે ભાગમાં કરડે છે, ત્યાં કેટલીક સ્થાનીક અસરો જરુર થાય છે. દા.ત.; દુઃખાવો થવો, સોજો આવવો, આવી અસરો 4 કલાક સુધી રહેતી હોય છે. ખોરાકમાં વૃક્ષો ઉપરનાં ગરોળી, કાચીંડા, નાના પક્ષીઓ, નાના કૃતંક પ્રાણીઓ, દેડકાં વગેરે છે. કયારેક સાપ પણ ખાય છે.

બચ્ચાં જણતો સાપ છે. એક પ્રજનનમાં 4થી 15 બચ્ચાં જણે છે. જન્મ સમયે બચ્ચાંની લંબાઈ 6 ઈંચ હોય છે. પુખ્ત સાપની સરેરાશ લંબાઈ 20 ઈંચ જેટલી હોય છે. જયારે મહત્તમ 45 ઈંચ હોય છે. દક્ષીણ ગુજરાતમાં મળી આવે છે.

60. ખડચીતળ, ચીતળો, કામળીયો, પરળ, ધોણસ ઝેરી
Russell’s Viper, Chain Viper (Daboia russelii)

ડૉ. Petrick Russell (1729–1805) નામના અંગ્રેજે આ સાપની પ્રાથમીક ઓળખ કરી હતી, તેની યાદમાં આ સાપને Russell’S Viper કહેવામાં આવે છે. તેના શરીર પર, સાંકળનાં અંકોડા જેવી ભાત હોઈ ઘણા તેને Chain Viper પણ કહે છે.

ચપટું, ત્રીકોણ અને ગળાથી સ્પષ્ટ અલગ પડતુ માથું ધરાવતો આ સાપ, તેના તેજ મીજાજ માટે કુખ્યાત છે. મોં આગળનો ભાગ બુઠ્ઠો છે. મોં ચપટું છે. નસકોરાં મોટા છે. માથા ઉપર નાનાં; પરન્તુ મજબુત ભીંગડાં અનીયમીત રીતે ગોઠવાયેલા હોય છે. આંખ ગોળ છે; પરન્તુ કીકીનું રંધ્ર ઉભું લંબગોળ હોય છે. કીકીના રંધ્રમાંના સોનેરી પીળા ટપકાં ખુબ જ આકર્ષક લાગે છે. પુંછડી પ્રમાણમાં ટુંકી છે. શરીર લાંબુ અને ભરાવદાર હોય છે. બદામી, પીળા બદામી વાન ઉપર ત્રણ ત્રણની હરોળમાં લંબગોળ કે ગોળ કાળી ધારીવાળા મોટા ટપકાં હોય છે. આવા ટપકાં છેડેથી અણીયાળા હોય છે. તે બીજા ગોળ ટપકાંને અડતાં હોઈ સાંકળ જેવી ભાત લાગે છે. પીઠ વચ્ચેનાં ગોળ ટપકાં એકબીજા સાથે સંકળાયેલા હોય છે. જયારે બન્ને પડખા તરફ જતાં આવા ગોળ ટપકાં છુટા થઈ જાય છે. વળી તે પુંછડી સુધી નથી હોતા. સમગ્ર શરીર ઉપર આવાં 23થી 30 ચકરડાંની હરોળ હોય છે. ટપકાંની આસપાસ સફેદ રંગની કીનારી હોય છે. આંખોની પાછળથી નીચેની બાજુ જતાં બે કાળી કે ઘટ્ટ બદામી, ત્રીકોણ આકારની રેખાઓ હોય છે. માથા ઉપર અ આકારની સફેદ રેખા હોય છે અને બે, ત્રીકોણ કે લંબત્રીકોણ હોય છે. જેના ઉપર કાળા બદામી કે કાળા રંગનું ચીતરામણ હોય છે. આ સાપનું પેટાળ લગભગ સફેદ હોય છે. કયારેક પીળું ગુલાબી કે ઝાંખુ પીળું પણ હોય છે અને ઘણીવાર તેમાં છુટાછવાયા કાળા ટપકાં હોય છે.

પીઠ ઉપરનાં ભીંગડાં મહત્તમ 33ની હરોળમાં ગોઠવાયેલાં હોય છે, જે બરછટ હોય છે, પેટાળનાં ભીંગડાં વધુ બરછટ હોય છે. પેટાળનાં ભીંગડાની સંખ્યા 153થી 180 હોય છે. જયારે પુંછડીના પેટાળનાં ભીંગડાંની સંખ્યા 41થી 64 હોય છે. જે વીભાજીત હોય છે.

મુખ્યત્વે નીશાચર એવો આ સાપ ગીચ જંગલો, ગામનાં ખુલ્લા મેદાનો, ઝાડી ઝાંખરાઓ, કાંટાળી વનસ્પતીઓ અને કયારેક માનવ વસવાટ નજીક પણ જોવા મળે છે. આક્રમક સ્વભાવનો સાપ છે. જયારે છંછેડાય છે ત્યારે જોરથી ફુંફાડે છે, (નાગની જેમ) ડરાવવા મથે છે. ન છુટકે જ કરડે છે. આમ તો સુસ્ત અને આળસુ લાગતો આ સાપ ત્રાટકે છે ત્યારે અકથ્ય ઝડપ દાખવે છે. હુમલા કરતાં પહેલાં શરીર ગુંચળામાં ગોઠવી દે છે, પછી સ્પ્રીંગની જેમ ઉછળીને દંશે છે. તેનાં વીષદૃંશતા દાંત આપણે ત્યાં થતાં બધા ઝેરી સાપમાં સહુથી મોટા હોય છે. તેથી જ તેનો દંશ વધુ ઘાતક બને છે. મોટાભાગે રાત્રી દરમીયાન દંશ થાય છે. તેનુ વીષ હીમોટોક્સીક અસરો નીપજાવે છે. તેની સમગ્ર કાયા જમીનથી 4 ફુટ ઉપર સુધી ફંગોળી શકે છે તથા 180° પાછળ વળી હુમલો કરી શકે છે. ખોરાકમાં નાના સાપ, ગરોળી, કાચીંડા, ઉંદર, દેડકાં વગેરે છે.

બચ્ચાં જણતો સાપ છે, માદા એક પ્રજનનમાં 15થી 63 બચ્ચાં જણે છે. બચ્ચાં જન્મ સમયે 10 ઈંચના હોય છે. આ સાપની સરેરાશના લંબાઈ 39 ઈંચ હોય છે અને મહત્તમ લંબાઈ 71 ઈંચ નોંધાઈ છે. આપણે ત્યાં ખુબ સામાન્ય એવા દરઘોઈ (Russell’s Earth boa) સાપને તથા કંઈક અંશે અજગરના બચ્ચાંને પ્રાથમીક નજરે મળતો આવતો આ સાપ છે. સમગ્ર ગુજરાતમાં મળી આવતો સામાન્ય સાપ છે.

61–1. ફુરસા, પૈડકું, ફોડયું, તરસ ઝેરી
Saw–Scaled Viper, Carpet Viper (Eachis carinatus)

Eachis એ ગ્રીક શબ્દ છે. જેનો અર્થ નાનો ઝેરી સાપ એવો થાય છે. નાનું અમથું શરીર હોય છે; પણ પ્રમાણમાં જાડું અને મજબુત હોય છે. પીળો બદામી, ઈંટાડીયો બદામી કે ભુખરો, માટી રંગનો વાન હોય છે. જો કે અલગ અલગ જગ્યાએ તે વીવીધ રંગ તથા ચીતરામણમાં જોવા મળે છે. તેના ઉપર શરીરના મધ્ય ભાગમાં સફેદ ચોરસ ચીતરામણ હોય છે, જે એક બીજા સાથે સંકળાયેલા નથી હોતાં; પરન્તુ બન્ને બાજુ પડખામાં આવા જ રંગનો, વળાંકોવાળો પટ્ટો હોય છે. જે ઉપરના ચોરસને અને પેટાળના ભીંગડાંને સ્પર્શતો હોય છે. વળી આવા સફેદ પટ્ટા ઘટ્ટ બદામી કે કાળા રંગના ધબ્બા ધરાવતાં હોય છે. માથું ત્રીકોણ, ગળા કરતાં ખાસ્સું મોટું હોય છે. તેના ઉપર સફેદ રંગના ભાલાની ફણા જેવું નીશાન હોય છે. પેટાળ સફેદ છે. તેમાં ઝાંખા કથ્થાઈ ટપકાં હોય છે. માથું ટુંકું અને આગળથી બુઠ્ઠં હોય છે. લગભગ નાસપતીના ફળ જેવું હોય છે. આંખો શરીરના પ્રમાણમાં ખાસ્સી મોટી, ગોળ હોય છે. કીકીનું રંધ્ર ઉભુ લંબગોળ હોય છે. પુંછડી ખુબ જ ટુંકી હોય છે.

પીઠ પરનાં ભીંગડાં શરીરની મધ્યમાં 29ની હરોળમાં, મહત્તમ હોય છે. જે ખુબ જ બરછટ હોય છે. માથા ઉપરનાં ભીંગડાં ખુબ જ નાના અને બરછટ તથા અનીયમીત રીતે ગોઠવાયેલા હોય છે. પેટાળનાં ભીંગડાં 132થી 185 હોય છે. અને પુંછડીનાં પેટાળનાં ભીંગડાં 23થી 39 હોય છે, જે વીભાજીત નથી હોતાં. અવસારણી માર્ગ સળંગ કે વીભાજીત હોઈ શકે છે.

મુખ્યત્વે નીશાચર સાપ છે. ગુજરાતમાં બધે જ જોવા મળે છે. પરન્તુ તેને ખુલ્લાં, સુક્કાં, ખડકોવાળા અને રેતાળ પ્રદેશો વધુ ગમે છે. વધુ વરસાદવાળા વીસ્તારમાં અને જંગલોમાં પણ જોવા મળે છે. દીવસ દરમીયાન ખડકો નીચે, પાંદડાઓ નીચે, કે મુળીયાઓમાં પડી રહે છે. સવારનાં નરમ તડકામાં કે ઠંડીના દીવસોમાં બપોરના સમય દરમીયાન તડકામાં પડી રહેતો હોય છે. ભેજવાળા વરસાદી વાતાવરણમાં વધુ પ્રવૃત્ત અને આક્રમક હોય છે. તે ઝડપથી ચાલે છે ત્યારે તેનું શરીર સીધું ન રહેતાં ત્રાંસુ રહે છે. ત્રાંસાઈમાં ચાલે છે. જયારે આ સાપ છંછેડાય છે ત્યારે તરત જ આક્રમક બને છે. આવા સમયે તે ચોકકસ ગુંચળામાં ગોઠવાઈને શરીરનાં ભીંગડાં ઘસીને અવાજ ઉત્પન્ન કરે છે. આ અવાજ સળગતા પ્રાઈમસમાં જે રીતનો અવાજ આવતો હોય તેવો લાગે છે, અથવા કાચ પેપર ઘસાતું હોય ત્યારે, જેવો અવાજ થાય તેવો અવાજ લાગે છે. શરીર પડખેનાં બરછટ ભીંગડાંઓ એક બીજા સાથે ઘસવાથી આવો અવાજ ઉત્પન્ન થતો હોય છે, તેનાં અંગ્રેજી નામ મુજબ જોતાં saw એટલે કરવત. Scale એટલે ભીંગડાં અથવા કરવતના દાંતાં. ટુંકમાં કરવતનાં દાંતા જેવા ભીંગડાં હોવાથી તે આવો અવાજ ઉત્પન્ન કરી શકે છે. આવો અવાજ ફીસ–ફીસ જેવો લાગતો હોઈ તેને ફુરસા પણ કહે છે.

ખુબ નાનો સાપ હોવા છતાં અને ઝેરની માત્રા પણ ઓછી ઠાલવતો હોવા છતાં, તેના ઝેરની તીવ્રતાને લઈને આ સાપનાં દંશ ખુબ ઘાતક બને છે. ભારતમાં જે ચાર પ્રકારના ઝેરી સાપ મુખ્ય ઘાતક છે તેમાં આ સાપના દંશ થકી સહુથી વધુ વ્યક્તીઓ મરે છે. તે સર્વવ્યાપ્ત હોઈ દંશ પણ વધુ થાય છે. ઘણા કીસ્સામાં તેના દંશ થકી માણસ તાત્કાલીક નથી મરતો 24 કલાકથી 20 દીવસ સુધીમાં મૃત્યુ પામે છે. જો યોગ્ય સારવાર મળે તો મોટા ભાગના કીસ્સામાં દરદી બચી જાય છે. આ સાપના દંશની યોગ્ય સારવાર ન મળે તો ધનુર થવાની સંભાવના પણ રહે છે, તે થકી દરદી મૃત્યુ પામી શકે છે. તેનાં ઝેર દંશતા દાંત ખુબ નાના હોય છે. હેમોટોક્સીક અસરો ઉપજાવતું વીષ ધરાવે છે.

ખોરાકમાં ખાસ્સું વૈવીધ્ય છે. તીડ, કરચલાં, જીવડાં, અળસીયાં, ગોકળગાય, કરોળીયા, વીંછી, કાનખજુરા, દેડકાં, ગરોળી, કાચીંડા વગેરે આરોગે છે.

બચ્ચાં જણતો સાપ છે. પુખ્ત માદા દર વર્ષે ઓછામાં ઓછું એક વખત પ્રજનન કરે છે. કયારેક બે વખત પણ કરે છે. એક પ્રજનનમાં 4થી 8 બચ્ચાં જણે છે. જન્મ સમયે બચ્ચાંની લંબાઈ 3 ઈંચ હોય છે. પુખ્ત સરેરાશ લંબાઈ 20 ઈંચ જેટલી અને મહત્તમ લંબાઈ 32 ઈંચ નોંધાઈ છે.

આના જેવા જ દેખાવનો આપણે ત્યાં બીલ્લી સાપ છે. પરન્તુ બીલ્લી સાપ લાંબો, પાતળો, ચપટો હોય છે. તેની પુંછડી ખાસ્સી લાંબી હોય છે. આંખો વધુ પડતી બહાર ઉપસેલી હોય છે. ગળુ વધુ સાંકડું હોય છે. સમગ્ર ગુજરાતમાં મળી આવતો, સામાન્ય સાપ છે.

61–2 સોચુરક ફુરસા આંશીક ઝેરી
Sochurek’s Saw Scaled Viper (Eachis carinatus sochureki)

સામાન્ય ફુરસાથી થોડોક અલગ રંગભાતનો આ ફુરસા ગુજરાતમાં ઘણી જગ્યાએ જોવા મળે છે. સામાન્ય ફુરસા કરતાં તેની અલગ ઓળખ કરવી ખુબ જ મુશ્કેલ કામ છે. સ્નેક રેસ્ક્યુંનું કામ કરતાં અનુભવી લોકો તથા સાપના કાયમી સમ્પર્કમાં રહેતા લોકો પણ તેમને અલગ તારવી નથી શકતા. સોચુરેક ફુરસાના પડખાના ભીંગડાઓ ત્રાંસા તથા વધુ છુટ્ટા લાગે છે. જયારે પીઠના ભીંગડા શરીરના કરોડરજ્જુને સમાંતર હોય છે.

‘સર્પસન્દર્ભ’ ગ્રંથના લેખક શ્રી. અજય દેસાઈ, પ્રકાશક, તસવીરકારમીત્રો અને ‘અભીવ્યક્તી’ના વાચકમીત્રોનો દીલથી આભાર… 🙏  –ગોવીન્દ મારુ

(લેખમાળા સમાપ્ત)

પ્રકૃતી અને પર્યાવરણપ્રેમી શ્રી. અજય દેસાઈનો ગ્રંથ ‘સર્પસન્દર્ભ’ (પ્રકાશક : પ્રકૃતી મીત્ર મંડળ, ‘પ્રકૃતી ભવન’, અમૃતવાડી સોસાયટી પાસે, રેલ્વે સ્ટેશન રોડ, દાહોદ – 389 151 સેલફોન : 98793 52542 ઈ.મેલ : pmm_dhd@yahoo.com  છઠ્ઠી આવૃત્તી : એપ્રીલ, 2017 પાનાં : 250, કીમ્મત : રુપીયા 250/–)માંથી લેખક, પ્રકાશક અને તસવીરકારોના સૌજન્યથી સાભાર...

લેખક–સમ્પર્ક : શ્રી. અજય મહેન્દ્રકુમાર દેસાઈ, 24, ‘પ્રકૃતી’, વૃંદાવન સોસાયટી, માર્કેટ રોડ, દાહોદ – 389151 સેલફોન : 94264 11125 ઈ.મેલ : desaiajaym@yahoo.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે અને દર સોમવારે સાંજે આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ – govindmaru@gmail.com