ધર્મ તારું બીજું નામ ભેદભાવ

રુઢીચુસ્તતા, બંધીયારપણા અને પરમ્પરાને વળગી રહેવાનું વલણ મોટા ભાગના ધર્મોમાં છે. તેનું પ્રમાણ કે તીવ્રતામાં ફેર હોઈ શકે; પણ એનાથી કોઈ ધર્મ મુક્ત નથી.

ધર્મ તારું બીજું નામ ભેદભાવ

– બીરેન કોઠારી

વીશ્વના મોટા ભાગના ધર્મ ઓછેવત્તે અંશે જુનાપુરાણા છે. એમ કહેવાય છે કે તમામ ધર્મોનો સાર એક જ છે અને એ છે માનવકલ્યાણનો. તેમ છતાં ધર્મના નામે જેટલી હીંસા થતી આવી છે એટલી કદાચ યુદ્ધમાં પણ નહીં થતી હોય! તમામ ધર્મોનું મુળ તત્ત્વ એકસમાન હોય તો પછી ધર્મ ધર્મ વચ્ચે અસહીષ્ણુતા કેમ? ભારત સહીત અનેક દેશોમાં ધર્મ એ રાજકારણનો સળગતો અને મહત્ત્વનો મુદ્દો બની રહે છે, અને તેની પર વીવીધ રાજકીય પક્ષોનું ભાવી રચાય છે. ધર્મના બચાવમાં એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે તે અસલમાં માનવકેન્દ્રી જ છે; પણ તેના અનુયાયીઓને કારણે ધર્મ બદનામ થાય છે. વાસ્તવીકતા એ છે કે ધર્મના હાર્દ સુધી જવાના ઉદ્યમને બદલે સૌ પોતાને અનુકુળ આવે એ રીતે ધર્મના કોઈ પણ તત્ત્વને પકડી લે છે. આથી છેવટે ધર્મ વ્યાપક બની રહેવાને બદલે મુઠ્ઠીભર આગેવાનો પુરતો મર્યાદીત બનીને રહી જાય છે. આવા ધાર્મીક આગેવાનો પણ એમ જ ઈચ્છે છે.

પ્રવર્તમાન ધોરણ અનુસાર પ્રત્યેક વ્યક્તી સ્વતંત્ર નાગરીક અને સમાન હક ધરાવે છે; છતાં ધર્મ અને સંપ્રદાયમાં એક યા બીજા પ્રકારના તીવ્ર ભેદભાવ જોવા મળે છે, અને એ બાબતે તેના અનુયાયીઓને ખાસ વાંધો હોતો નથી. ઉલટાનું ઘણા ખરા કીસ્સાઓમાં એનું ગૌરવ તેઓ લેતા જોવા મળે છે.

આ બાબતનું વધુ એક ઉદાહરણ જોવા મળ્યું. નવેમ્બર, 2022માં દીલ્હીસ્થીત જામા મસ્જીદ દ્વારા એક ફરમાન બહાર પાડવામાં આવ્યું. એ અનુસાર એકલી હોય એવી મહીલાઓના મસ્જીદપ્રવેશ પર પ્રતીબંધ મુકાયો. પરીવાર કે પતી સાથે મહીલાઓ આવી શકે; પણ એકલી યા કેવળ મહીલાઓનું જુથ હોય તો એમનો પ્રવેશ બંધ. અચાનક આવા ફરમાનનું કારણ? જામા મસ્જીદના પ્રવક્તા અનુસાર એકલી આવતી મહીલાઓ કોઈક પુરુષને અહીં મળવાનો સમય આપે છે અને ગમે એવી હરકતો કરે છે, અહીં ટીકટૉક વીડીયો બનાવે છે, અને આ સ્થળ જાણે કે બગીચો હોય એમ વર્તે છે. ચાહે મસ્જીદ હોય, મન્દીર હોય કે ગુરુદ્વારા, પવીત્ર સ્થળોએ આવી હરકત જરાય ચલાવી લેવાય નહીં.

દીલ્હીની જામા મસ્જીદ દેશની સૌથી મોટી મસ્જીદો પૈકીની એક છે અને ત્યાં અનેક મુલાકાતીઓ આવતા રહે છે. ટીકટૉક વીડીયો ન બનાવવાની સુચના એક પાટીયા પર લખવામાં આવી છે એ જ રીતે એકલી મહીલા મુલાકાતીઓના આગમન પર પ્રતીબંધની સુચના પણ લખવામાં આવી હતી. મસ્જીદના વહીવટકર્તાઓએ મુલાકાતીઓને ટીકટૉક વીડીયો બનાવતા રોકવા માટે દસ જણની ટીમ બનાવી હતી.

આ ફરમાનનો વ્યાપક રીતે વીરોધ થયો. દીલ્હી મહીલા આયોગ દ્વારા જામા મસ્જીદના ઈમામને નોટીસ મોકલવામાં આવી. દીલ્હીના લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરે આ મામલે દખલઅંદાજી કરવી પડી. આખરે આ મામલે પુનર્વીચાર કરવામાં આવ્યો અને તેને પાછું ખેંચવામાં આવ્યું.

ફરમાન પાછું ખેંચાયું એ આનન્દની વાત છે; પણ આ આખા મામલે મહીલાઓ પ્રત્યે મસ્જીદના સત્તાવાળાઓનો અભીગમ માનસીક પછાતપણાનો સુચક છે. એમની દૃષ્ટીએ જે પણ ખોટું થતું લાગે એના માટે કેવળ મહીલાઓને જ જવાબદાર ગણવાની?

બીજો કીસ્સો કેરળની મુસ્લીમ વીદ્વાનોની સૌથી મોટી સંસ્થા કેરળ જમીય્યતુલ ઉલેમાનો છે. કાતીબ(ઉપદેશકો)ના સંગઠન દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા એક પરીપત્રમાં ફુટબૉલના ખેલાડીઓ પાછળ પાગલ થતા યુવાઓને ચેતવવામાં આવ્યા છે અને જણાવાયું છે કે ફુટબૉલના લોકપ્રીય ખેલાડીઓનાં આદમ કદનાં કટઆઉટ લગાડવા એ વ્યક્તીપુજા છે અને વ્યક્તીપુજાનો ઈસ્લામમાં નીષેધ છે. આ સંગઠનના વડા નાસર ફૈઝીએ પ્રશંસકો દ્વારા પોર્ચુગલ અને ઈન્ગ્લેન્ડ જેવા દેશોના રાષ્ટ્રધ્વજ ધારણ કરવા અને તેની ડીઝાઈનવાળી જર્સીઓ પહેરવાના પ્રશંસકોના વલણની પણ ટીકા કરી છે. અલબત્ત, કેરળ જમીય્યતુલ ઉલેમાના એકે અગ્રણીએ ફૈઝીના વલણને સમર્થન આપ્યું નથી.

બન્ને કીસ્સા સાવ અલગ છે; પણ તેમાં સામાન્ય બાબત હોય તો માણસના સાહજીક વલણને દાબવાની છે. ધર્મનું સુકાન ધર્મગુરુઓના હાથમાં હોય ત્યારે આમ જ બને, અને આમ જ બનતું આવ્યું છે.

અલબત્ત, એટલું સ્વીકારવું પડે કે રુઢીચુસ્તતા, બંધીયારપણા અને પરમ્પરાને વળગી રહેવાનું વલણ કેવળ ઈસ્લામનું નહીં, બલકે મોટા ભાગના ધર્મોનું છે. તેનું પ્રમાણ કે તીવ્રતામાં ફેર હોઈ શકે; પણ એનાથી કોઈ ધર્મ મુક્ત નથી. કાગળ પર ચીતરાયેલા અસલ ધર્મની દુહાઈ આપીને કોઈ એમ કહી શકે કે મુળત: ધર્મ આવો નથી હોતો. આ બાબત અનંત ચર્ચાનો વીષય છે; પણ એ યાદ રાખવું જરુરી છે કે ધર્મના હાર્દ સુધી જવાની તસ્દી કેટલા લે છે? છેવટે તો એ તે ધર્મના વડા દ્વારા અર્થઘટન કરાતા ધર્મને જ બહુમતી દ્વારા સ્વીકારવામાં આવે છે અને અમલ પણ તેનો જ જોવા મળે છે.

મહીલાઓનાં વસ્ત્રો કે માસીકધર્મ દરમીયાન નહીં પ્રવેશવાની સુચનાઓ મન્દીરોમાં પણ વાંચવા મળે છે, તો જન્મદાત્રી એવી મહીલાનાં દર્શનમાત્રથી દુર રહેવાનો નીયમ કેટલાક સંપ્રદાયમાં જાહેરમાં ચુસ્તપણે પાળવામાં આવે છે, જેનો વાંધો કે વીરોધ નથી મહીલાને કે નથી તેની સાથે સંકળાયેલા પુરુષને.

કોઈ પણ ધર્મ સમાનતાની ગમે એવી વાત કરતો હોય, તેમાં એક યા બીજા પ્રકારનો ભેદભાવ અનીવાર્યપણે હોય જ છે. સમાનતાથી મોટો કોઈ ધર્મ નથી એ હકીકત હજી ખુદ નાગરીકોને ગળે પુરેપુરી નથી ઉતરી, ત્યાં જેમનું સ્થાપીત હીત સીધેસીધું સંકળાયું હોય એવા ધર્મગુરુઓ દ્વારા એ સ્વીકારાય એ અપેક્ષા વધુ પડતી છે!

– બીરેન કોઠારી

‘ગુજરાતમીત્ર’, દૈનીકમાં ચીન્તક–લેખક શ્રી. બીરેન કોઠારીની લોકપ્રીય કટાર ‘ફીર દેખો યારોં’ દર ગુરુવારે નીયમીત પ્રગટ થાય છે. તા. 29 ડીસેમ્બર, 2022ની એમની કટારમાંનો આ લેખ, લેખકશ્રીના અને ‘ગુજરાતમીત્ર’ના સૌજન્યથી સાભાર…

લેખક–સમ્પર્ક : Mr. Biren Kothari, A/403, Saurabh Park, B/h Samta Flats, Subhanpura, Vadodara. Pin Code: 390 023 Mobile: +91 98987 89675 બ્લૉગ :  Palette – (અનેક રંગોની અનાયાસ મેળવણી) http://birenkothari.blogspot.in ઈ.મેલ : bakothari@gmail.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે અને દર સોમવારે સાંજે આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી આતુરતા ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ – govindmaru@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 24–02–2023