ઈશ્વરનો ક્ષય

આપણે આપણી અજ્ઞાનતાનો ખુલ્લેઆમ સ્વીકાર કરવામાં શરમાતા હોઈએ છીએ, તેથી તેના માટે ‘ભગવાન’ની શોધ કરવામાં આવી છે? ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધા રાખવાનું બીજું કારણ માણસની અસમર્થતા અને લાચારી છે?

ઈશ્વરનો ક્ષય

લેખક : રાહુલ સાંકૃત્યાયન
ભાવાનુવાદક : ભાલચંદ્ર (ભરત) રાઠોડ

નવજાત બાળક માતાના ગર્ભમાંથી ઈશ્વરનો વીચાર કરીને બહાર આવતો નથી. ભુત, પ્રેત અને અન્ય ધાર્મીક વીધીઓની જેમ દરેક બાળકોને તેના માતા-પીતા અને આસપાસના સામાજીક વાતાવરણમાંથી ઈશ્વર અંગે જાણકારી મળે છે. કોઈ પણ સમસ્યા, પ્રશ્ન, કુદરતી રહસ્યને સમજવા માટે માનવી પોતાની જાતને અસમર્થ માનતો હતો, તેથી તે ઈશ્વરનો વીચાર કરતો હતો. હકીકતમાં ઈશ્વરનો વીચાર પણ અન્ધકારની ઉપજ છે. જ્યારે આદીમાનવ ઘરમાં રહેતો ન હતો, ત્યારે તેની પાસે તેના રક્ષણ માટે કેટલાક ખરબચડા પથ્થરો સીવાય કંઈ નહોતું અને તે સમયે સમગ્ર પૃથ્વી ચારે તરફથી જંગલોથી વીંટળાયેલી હતી. જેમાં સીંહ, વાઘ, હાથી, વરુ વગેરે મોટા પ્રાણીઓ વીહરતા હતા. દીવસ દરમીયાન પણ આદીમાનવ કોઈક રીતે ઝાડ પર ચઢીને, ગુફાઓની અંદર છુપાઈને અને ખુબ જ સતર્ક રહીને પોતાનો જીવ બચાવતો હતો. અન્ધારામાં છુપાયેલા પ્રાણીઓના ભયે તેને નીરાશાની સ્થીતીમાં રાખ્યો. આમ તે અન્ધકાર આજ સુધી માનવી માટે ભયનું કારણ છે. હા, પાછળથી જ્યારે માણસે ભાષાનો વીકાસ કર્યો ત્યારે તેણે પોતાના વીચારો વ્યક્ત કરવા માટે કેટલાક શબ્દકોશો બનાવ્યા. ત્યારે દરેક પેઢીએ તેના અનુભવોની કડવી યાદો આગામી પેઢી સુધી પહોંચાડવાનું શરુ કર્યું, ત્યારે કાલ્પનીક ભયની સંખ્યા વાસ્તવીકતા કરતાં પણ ઘણી વધી ગઈ. જીવનભર માવવી તેના મજબુત શાસક અને નેતાના ડરથી ધ્રુજતો હતો. આવા ક્રુર માસ્ટર અને સરદારનો ડર તેમના મૃત્યુ પછી પણ લોકોના દિલમાંથી દુર થયો ન હતો. તેમના મૃત્યુ પછી, તેઓએ તેમને તેમની વસાહતો કોઈ વૃક્ષ અથવા કોઈ માંચડો પર સ્થાપવાનું શરુ કર્યું. અન્ધારું થતાં તે ગમે ત્યારે દેખાશે એવો ભય હતો. આ રીતે અજાણ્યા ભયે ઈશ્વરનું સ્વરુપ ધારણ કર્યું. અને આ વીચારો પાછળથી મહાન દેવતા (મહાદેવ) અથવા ઈશ્વરના સ્વરુપમાં પરીવર્તીત થયા.

શરુઆતમાં આદીમાનવનો માનસીક વીકાસ ખુબ જ નીચા સ્તરે હતો. તેમની શંકાઓ હળવી હતી અને ઉકેલો સરળ હતા. શા માટે વરસાદ પડે છે? પર્જન્ય દેવતાના નેતૃત્વમાં વાદળો કોઈ જળાશય કે પર્વતમાં ચરવા જાય છે, ત્યાંથી પાણી લઈને પર્જન્યની આજ્ઞા મુજબ વીવીધ જગ્યાએ વરસાદ વરસાવે છે. ઈન્દ્ર પર્જન્યનો સ્વામી છે. તે ક્યારેક વીજળીનો ગડગડાટ કરીને પોતાનો ગુસ્સો વ્યક્ત કરે છે. વાદળો જેવો પહાડોનો આકાર જોઈને તે સમયે લોકોએ વીચાર્યું કે આ એ પર્વતો છે જે વાદળોના રુપમાં આકાશમાં ઉડી રહ્યા છે. તેમની માન્યતા મુજબ, પર્વતોને પણ પાંખો હતી, જેને ઈન્દ્રએ અમુક સમયે ક્રોધીત થઈને પોતાની વજ્ર વડે કાપી નાખી હતી. સવારના ઉદય સાથે પુર્વમાં લાલાશ શા માટે દેખાય છે? આ સ્વર્ગની દેવી ઉષાની નકલ છે. તે સમયે સુર્ય તેના તીવ્ર પ્રકાશને કારણે ઉગ્ર દેવ હતા અને તે સાત ઘોડાઓના રથ પર બેસીને ત્રીભુવનની યાત્રા કરતા હતા. મોટા જંગલી પ્રાણીઓ આગની નજીક આવી શકતા નથી. તે વીશાળ વૃક્ષો અને મહાન (બ્રહ્મા) જંગલોનો નાશ કરે છે અને તેમને બાળી નાખે છે. તેથી જ અગ્ની દૃશ્યમાન હતો, તે દૃશ્યમાન દેવ મહાન કહેવાતા હતા. નદીઓ અને સમુદ્રો તે આદીમાનવ માટે દેવ હતા; કારણ કે તેણે તેમાં અમાનવીય (દૈવી) શક્તી અને નાશ કરવાની ભયંકર ક્ષમતા જોઈ હતી. તેણે તેમનામાં એવા અદ્ભુત રહસ્યો જોયા, જેનું રહસ્ય તે દેવની કલ્પના કરીને જ ઉકેલી શકતો હતો. માણસે કુદરતી શક્તીઓમાં બહુદેવવાદ સ્વીકાર્યો હતો કારણ કે તેના જ્ઞાનની શ્રેણી ખુબ જ પાતળી હતી. હવે આપણે જાણીએ છીએ કે વાદળો કેવી રીતે બને છે, વાદળા કેવી રીતે વરસે છે, વાદળા ક્યાંથી આવે અને ક્યાં જાય છે. કયા દેશો તેમના પ્રવાસ માર્ગમાં આવેલા છે અને કેટલા દુર છે? વાદળોમાં વીજળી કેમ ઉત્પન્ન થાય છે? વીજળીના કડાકા શું છે? સુર્ય હવે આપણા માટે ઘોડાના રથ પર સવાર નથી, કે તે ગોળ મોઢું, બે આંખો અને કાળી મુછો ધરાવતો તેનો ચહેરો નથી. તેની યાત્રા પણ હવે પહેલા જેવી નથી રહી, ઉષા દેવી હવે બીજું કંઈ નથી પણ સુર્યના પ્રારંભના લાલ કીરણ છે.

શરુઆતમાં આદીમાનવ માટે સુર્ય એ આકાશનો સૌથી મોટો, સૌથી શક્તીશાળી અને સૌથી તેજસ્વી દેવ હતો. હવે આપણે જાણીએ છીએ કે આકાશમાં ચમકતા આ નાના તેજસ્વી બીંદુઓ, તારાઓ આપણને દેખાય છે તેટલા નાના નથી. તેમાંથી મોટાભાગના આપણા સુર્ય કરતા લાખો ગણા મોટા અને તેજસ્વી છે. આકાશને અનંત કહીને, પ્રાચીન લોકોએ તેના વીસ્તરણનો ખ્યાલ રાખ્યો હતો. તે સંપુર્ણ વાસ્તવીકતા પર આધારીત ન હતો; પરન્તુ મોટાભાગે અજ્ઞાનને આધારે હતો. પ્રકાશની ઝડપ એક લાખ એંસી હજાર માઈલ પ્રતી સેકન્ડ છે. આજ સુધી આપણી સૌથી નજીક દેખાતો તારો; તે એટલો દુર છે કે તેના કીરણોને આપણા સુધી પહોંચતા અઢી વર્ષ લાગે છે. ધ્રુવ તારો આપણાથી બહુ દુર નથી; છતાં આપણે અત્યારે જે સ્વરુપ જોઈ રહ્યા છીએ તે પચાસ વર્ષ પહેલાંનો છે. દર દસથી વીસ હજાર વર્ષે તેમના કીરણો આપણા સુધી પહોંચતા તારાઓની વીશાળ સંખ્યાથી આપણે આશ્ચર્ય પામવાની જરુર નથી. નક્ષત્રમાં એવા તારાઓ પણ છે જેનું અંતર કેટલા વર્ષો સુધી કીરણો ફરે છે તેના હીસાબે તે કહેવું મુશ્કેલ છે. તારાઓ, ખગોળશાસ્ત્ર અને પ્રાકૃતીક જગત વીશેની પોતાની અજ્ઞાનતાને માનવી દેવી-દેવતાઓની આડમાં છુપાવતો હતો.

ભુકંપ શા માટે થાય છે? શેષનાગે ચીકણી ધરતીનો મોટો ભાર પોતાના ખભા પર ઉપાડ્યો છે. જ્યારે તેઓ થાકી જાય છે અને તેને એક ખભા પરથી હટાવીને બીજા ખભા પર મુકે છે, ત્યારે ધરતીકંપ થાય છે. આજે આ અર્થઘટન કોણ સ્વીકારી શકે? ચંદ્ર અને સુર્યના ગ્રહણને રાક્ષસ રાહુના અત્યાચાર તરીકે કોણ સમજાવે? પરન્તુ એક સમયે આ બાબતો આપણા પુર્વજો માટે સંપુર્ણ સત્ય હતી. વીજ્ઞાને આપણી અજ્ઞાનતાની શ્રેણીને ઘણી દીશામાં સંકુચીત કરી દીધી છે; અને જેમ જેમ આપણા જ્ઞાનનો વીસ્તાર વધતો ગયો તેમ તેમ ઈશ્વર અને દેવોને જવાબ આપતાં ત્યાંથી દુર જતા રહ્યા. અત્યારે પણ અજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર ઘણું વીશાળ છે; પરન્તુ આજના રહસ્યવાદીઓ તેને ઈશ્વર અને દેવતાઓના પડદા હેઠળ છુપાવીને નહીં પણ શુદ્ધ અજ્ઞાન તરીકે સ્વીકારવા તૈયાર છે.

ધર્મો, ભાષાઓ અને વાર્તાઓનો તુલનાત્મક અભ્યાસ દર્શાવે છે કે એક જ સર્જક ઈશ્વરનો વીચાર માવવીને ઘણા સમય પહેલા આવ્યો છે. વીશ્વની સૌથી અદ્યતન જાતીઓ – ગ્રીક, રોમન, હીંદુ, ચાઈનીઝ, મીડીયન વગેરે તેમની સમૃદ્ધીના મધ્યભાગ સુધી તેને અપનાવવા તૈયાર ન હતા; અને જો તેમાંથી કોઈ પણ આ વીચારને સ્વીકારે તો પણ તે સેમીટીક ધર્મોના લોકોની જેમ વ્યક્તીગત ઈશ્વરના રુપમાં ન હતો પરન્તુ વૈશ્વીક ઈશ્વરના રુપમાં હતો. અજ્ઞાનનું બીજું નામ જ ઈશ્વર છે. આપણે આપણી અજ્ઞાનતાનો ખુલ્લેઆમ સ્વીકાર કરવામાં શરમાતા હોઈએ છીએ, તેથી તેના માટે એક ‘ઈશ્વર’ની શોધ કરવામાં આવી છે. ઈશ્વરમાં વીશ્વાસનું બીજું કારણ માવવની અસમર્થતા અને લાચારી છે.

દરેક પ્રકારની આફતો, કુદરતી અકસ્માતો, શારીરીક અને માનસીક રોગોની અસહ્ય પીડા સહન કરીને, બચવાનો કોઈ રસ્તો માનવીને દેખાતો નથી, ત્યારે તે ઈશ્વરની ઈચ્છા છે એમ કહીને સંતુષ્ટ થવા માંગે છે; તે જે કરે છે તે સારું કરે છે; તે આપણી કસોટી કરી રહ્યો છે, આપણા ભાવી સુખને વધુ મધુર બનાવવા તેણે આ વ્યવસ્થા કરી છે. અજ્ઞાનતા અને અસમર્થતા સીવાય જો ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધાનો બીજો કોઈ આધાર હોય તો તે છે ધનવાન અને ધુર્ત લોકોના પોતાના હીતોની રક્ષા કરવાનો પ્રયાસ. સમાજમાં થતા હજારો અત્યાચારો અને અન્યાયને કાયદેસર બનાવવા માટે તેઓએ ઈશ્વરનું બહાનું શોધી કાઢ્યું છે. ધર્મની છેતરપીંડી ચલાવવામાં અને તેને ન્યાયસમ્મત પુરવાર કરવામાં ઈશ્વરનો વીચાર ખુબ જ મદદગાર છે. આપણે આ સન્દર્ભમાં ધર્મના વીષયમાં કંઈક કહ્યું છે, તેથી તેને ફરીથી અહીં પુનરાવર્તન કરવાની જરુર જણાતી નથી.

હવે આપણે આ બંને વચ્ચેની આ લાક્ષણીકતામાં કેવો તફાવત છે તે શોધીએ.

એકવાર, ત્રણ નાના બાળકોએ મારી સાથે ઈશ્વર વીશે વાત કરી. તેની ઉમ્મર સાતથી દસ વર્ષની વચ્ચે હતી. જ્યારે ઈશ્વર વીશે પુછવામાં આવ્યું કે ઈશ્વર ક્યાં રહે છે? તો જવાબ મળ્યો – ‘આકાશમાં’. પૃથ્વીમાં કહેવાથી ઈશ્વરને પ્રત્યક્ષ બતાવવાની જરુર પડશે; કારણ કે પૃથ્વી પ્રત્યક્ષ સીમાની મર્યાદામાં છે. આકાશ અજ્ઞાનની સીમા હેઠળ છે, તેથી તેનું ઈશ્વરનું અસ્તીત્વ ત્યાં વધુ સુરક્ષીત છે. ઈશ્વરના રંગ–રુપ દેખાવ વીશે છોકરાઓમાં કોઈ એકમત નહોતું. કેટલાકે તેને પોતાના જેવા દેખાવ અને કેટલાકે તેને વીચીત્ર દેખાવ તરીકે વર્ણવ્યા. “ઈશ્વર શું કરે છે?” આ સૌથી મહત્વપુર્ણ પ્રશ્ન હતો. છોકરાઓએ પણ આનો અનુભવ કર્યો.

છોકરાઓએ કહ્યું – “તે અમને ભોજન આપે છે.”

“અને તમારા પપ્પા?” – “પપ્પાને પણ ઈશ્વર ભોજન આપે છે.”

“અને પેટમાં દુખાવો?” – ઈશ્વર આપે છે.

“તમારા પાડોશીને ટી.બી.થી કોણે મારી નાખ્યા?” – ઈશ્વરે.

“કોણ સાત દીવસના બાળકની માતાને મારીને તેને અનાથ બનાવે છે?”  – ઈશ્વર.

“કોણ માતાના એકમાત્ર સંતાનને મારી નાખે છે અને તેને એવો વીલાપ કરવા મજબુર કરે છે કે જે સાંભળીને પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ અને પથ્થરોના હૃદય પણ પીગળી જાય છે?”  – ઈશ્વર.

“ચૈત્ર-વૈશાખના દીવસોમાં માત્ર તડકા અને પવનમાં મરવાનો આનંદ ચાખવા માટે દરેક કેરી પર દસ કરોડ જંતુઓ કોણ બનાવે છે? વરસાદની ઋતુમાં પૃથ્વી પર અસંખ્ય મચ્છરો અને જીવજંતુઓનું સર્જન કરીને યાતનામાં મરવા કોણ પોતાની અસીમ દયા બતાવે છે?” – ઈશ્વર.

“કેવો સુંદર છોકરો, તેનો ગોળમટોળ ચહેરો, મોટી મોટી આંખો અને દાંત વગરના મોંથી હસતી વખતે તેના ગાલમાં પડતાં સુંદર ખંજન મને હજુ પણ યાદ છે.” ‘આવા બાળકને કોણ મારશે, માનવ કે રાક્ષસ’?  જવાબ હતો “રાક્ષસ કરતાં પણ ખરાબ”.

હા, દુનીયામાં પ્રાણીઓ માટે સુખનો સમય ઓછો અને દુ:ખનો સમય વધુ છે. જો માત્ર એક મચ્છરની યોની લેવામાં આવે તો તેની સંખ્યા અબજો કે શંખ કરતા પણ વધી જશે અને આ પૃથ્વી પર આવી કરોડો યોનીઓ હશે. ટેલીસ્કોપ દ્વારા દેખાતા અત્યંત નાના જંતુઓથી લઈને સમુદ્રમાં વીશાળ માછલીઓ સુધીની અબજો પ્રજાતીઓ છે. તેમાંના મોટાભાગના લોકો પોતાની અંદર સૌથી મોટો શંખ પણ ધરાવે છે. એવું કહેવાય છે કે જે વ્યક્તી અહીં આ દુનીયામાં ખરાબ કર્મ કરે છે તે ત્યાર પછીના જન્મોમાં ખરાબ સજા ભોગવે છે; પરન્તુ તે પકડી શકાતું નથી, કારણ કે આ પૃથ્વી પર મનુષ્યોની કુલ સંખ્યા કરતાં વધારે મોટી સંખ્યામાં જીવો મનુષ્યોના ભુતકાળના કર્મ ભોગવવા કેવી રીતે જન્મી શકે? શું ઈશ્વરે આ અસંખ્ય જીવોને માત્ર ત્રાસ અને વેદના માટે જ બનાવીને પોતાની દયા બતાવી છે? ન્યાય તેમને સ્પર્શી શક્યો નથી? તેમના આ કર્મ સુચવે છે કે વીશ્વમાં તેમનાથી વધુ ક્રુર અને પથ્થર-દીલ બીજે ક્યાંય જોવા મળશે નહીં. સીંહ પણ પોતાની ભુખ સંતોષવા હરણનો શીકાર કરે છે; ગરોળી પોતાનું પેટ ભરવા માટે જીવાતને પકડે છે. તમામ જીવો સ્વ-બચાવ અને પોતાના અસ્તીત્વ માટે અન્ય જીવોને મારે છે. પોતાના અસ્તીત્વ ટકાવવા માટે અન્ય જીવોને ત્રાસ આપીને મારવાનું તેઓને ગમતું નથી! પરન્તુ ઈશ્વર જેને મારી નાખે છે તેના માંસથી શું તેની ભુખ સંતોષે છે, અથવા તેને સ્વ-બચાવ માટે આવું કરવું જરુરી લાગે છે? જો આ બન્ને કારણ ન હોય તો આવું જઘન્ય કૃત્ય કરવા બદલ ઈશ્વરને શું કહેવું?

લેખક : રાહુલ સાંકૃત્યાયન
ભાવાનુવાદક : ભાલચંદ્ર (ભરત) રાઠોડ

લેખક સ્મરણીય રાહુલ સાંકૃત્યાયનનું પુસ્તક ‘तुम्‍हारी क्षय’ [પ્રકાશક : Janchetna, 106, D-68, Nirala Nagar, Lucknow – 226 020 (Uttar Pradesh) ઈ.મેલ : janchetna.books@gmail.com પ્રથમ આવૃત્તી : 2021; પાનાં : 63 મુલ્ય : રુપીયા 40/- પ્રકરણ : 3, પાનાં નંબર : 28થી 37]માંથી; ભાવાનુવાદક, લેખક અને પ્રકાશકના સૌજન્યથી સાભાર…

ભાવાનુવાદક–સમ્પર્ક : શ્રી ભાલચંદ્ર (ભરત) રાઠોડ, B-403, અશોક વીહાર, વીઠ્ઠલ મોલની સામે, મોટેરા, અમદાવાદ – 380 005 સેલફોન : 70968 55000 ઈ.મેલ : bdrathod@gmail.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/ વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે અને દર સોમવારે સાંજે આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને આતુરતા નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ.

અક્ષરાંકન :  ગોવીન્દ મારુ – ઈ.મેલ : govindmaru@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 18–12–2023