પુનર્જન્મ ન વીદ્યતે

વીભાગ : 03 પુરાણા ખ્યાલો :                                     

પુર્વજન્મ, જન્મ અને પુનર્જન્મ વીશે આપનો શો ખ્યાલ છે? કર્મની ગતી અને કર્મનાં ફળ અંગે તમારો દૃષ્ટીકોણ કેવો છે? આ હૃદયહીન સમાજમાં માણસ અને માણસાઈનું મુલ્ય કેટલું અને કેવું? આ અને આ ઉપરાંત અન્ય અનેક શંકાઓ જે પરત્વે ઉદ્ભવે, એ માન્યતા સત્ય સમ્ભવે?

પુનર્જન્મ ન વીદ્યતે

–રમણ પાઠક (વાચસ્પતી)

એક નીપુણ તબીબ, ઉપરાંત અભ્યાસુ કવી એવા સાહીત્યપ્રેમી સજાગ ડૉ. મો.એ મને નીચેના પ્રશ્નો મોકલી આપ્યા : તબીબમીત્રનું નામ નથી આપતો; કારણ કે અત્રે થોડાં કડવાં સત્ય ઉત્તરમાં ઉચ્ચારવા પડશે. સત્ય બોલવું, સુણવું તો દુષ્કર છે જ, વધુમાં તે સમજવું વળી અતી દુષ્કર છે. ‘સત્યમેવ જયતે’નાં ગીત જીવનભર ગાનાર મહાનુભવો હકીકતે તો સત્ય શબ્દનો ખરો અર્થ જ નહીં સમજેલા એય કેવું દુ:ખદ સત્ય છે! સત્ય શબ્દ ‘અસ્–ભુયતે’ ઉપરથી બનેલો છે; જેનો અર્થ છે જે વાસ્તવીક, નક્કર અસ્તીત્વ ધરાવે છે તે. એ જ અર્થમાં ગીતાએ કહ્યું છે કે, ‘નાભાવો વીદ્યતે સત:!’ જ્યારે આપણા સત્યના પરમ સમારાધક ગણાતા મહાત્માઓએ જીવનભર જે નથી તેની જ આરાધના અર્થાત્ અસત્યની ભક્તી કર્યા કરી. તેઓ એટલું ન સમજ્યા કે, ‘નાસતો વીદ્યતે ભાવ:!’ સાચું બોલવું એટલે સત્ય એવી મર્યાદીત વ્યાખ્યા કરીને તેઓ મહાત્મા બની મહાલ્યા, અને પછી એવા અહંભાવમાં ફસાયા કે, તેઓ બોલ્યા તે જ સત્ય! ડૉક્ટર સાહેબનું નામ આપું તો તેઓને માઠું લાગે એવો તો કોઈ પ્રશ્ન જ નથી એમ મને સમજાય છે; કારણ કે તેઓએ ખુબ વીનમ્ર ભાવે આ પ્રશ્નો મોકલ્યા છે. બાકી સાચો નમ્ર જીજ્ઞાસુ ન હોય તે મારા જેવાને આમ પુછે જ નહીં. મારા જેવા મનુષ્યો તો આ યુગના નવા અછુત. સત્ય હમ્મેશાં સમકાલીન યુગથી યુગો આગળ હોય છે અને એથી જ કહેવાયું છે કે, ‘સત્ય સદાય ફાંસીને માંચડે લટકે છે, જ્યારે જુઠ રાજગાદીએ વીરાજે છે.’ તબીબ મીત્રનું નામ નહીં જાહેર કરવાનું કારણ તો ફક્ત એટલું જ કે, એમને અગાઉથી પુછ્યા વીના એમ ન થાય, એવું નાગરીક શીસ્ત. ખાસ તો વીરુદ્ધમાં સાચો ઉત્તર આપવાનો હોય એવા પ્રસંગે ખુબ વીચાર કરવા યોગ્ય. તો આ છે ડૉક્ટર સાહેબના પ્રશ્નો :

• પુર્વજન્મ, જન્મ અને પુનર્જન્મ વીશે આપનો શો ખ્યાલ છે?
• સત્ય આપણને ઘણી વાર મુશ્કેલીમાં પણ મુકી દે છે. પરીણામે ખુબ જ સહન કરવું પડે છે. તમારું શું માનવું છે?
• કર્મની ગતી ન્યારી છે, કર્મનાં ફળ ભોગવ્યે જ છુટકો એ અંગે તમારો દૃષ્ટીકોણ કેવો છે?
• આ હૃદયહીન સમાજમાં માણસ અને માણસાઈનું મુલ્ય કેટલું અને કેવું? તમને એવું નથી લાગતું કે માણસ – માણસ વચ્ચેનું અન્તર વધતું જાય છે?
• ઋણાનુબન્ધ વીષય પરનો તમારો અભીપ્રાય જણાવશો.

પ્રથમ પ્રશ્ન એક નીષ્ણાત તબીબ દ્વારા પુછાયો તેથી અપરમ્પાર આશ્ચર્ય થાય છે. પુનર્જન્મ કોનો થાય? અને એ થાય જ કેવી રીતે? સ્કૉટલૅન્ડમાં હમણાં જે જમ્બો જેટ વીમાન જલીને ભસ્મીભુત થઈ ગયું એનો ક્યાંય પુનર્જન્મ કલ્પી શકો છો? એવું જ એક યન્ત્ર મશીન માત્ર આ શરીર છે. મૃત્યુ એટલે પ્રસ્તુત મશીનનું કોઈ પણ કારણસર ખોટકાઈ જવું – જર્જરીત થવાથી અથવા તો કશાક અકસ્માતથી. એમાં પુનર્જન્મનો પ્રશ્ન જ ક્યાં સમ્ભવે? ડૉક્ટર સાહેબ, આપે તો અનેક દેહોનું ઝીણવટભર્યું વીચ્છેદન કર્યું હશે, ક્યાંય એમાં આત્મા જેવો પદાર્થ જોવા મળ્યો ખરો? એને બદલે એમાં કેવી કુદરતના અન્ધ કાનુનોને સમ્પુર્ણ વશ એવી સુક્ષ્મ યન્ત્રરચના છે?

હાડકાંનું માળખું, માંસના ગાભા, નસોની નળીઓ, આંતરડાની જાડી પાઈપો, મજાગરાં ને સાંધા, સ્ટોરેજ અને ચયાપચય દ્વારા જન્મતી ઉર્જા, એ ઉર્જાનો આવશ્યક એવો વીનીયોગ અને ખોરાક દ્વારા એ માટે ફ્યુએલીંગ અને રીફ્યુએલીંગ – બળતણ, કચરાનું વીસર્જન, પમ્પીંગ અને મંથન– આમ એક યન્ત્ર ચાલ્યા કરે, સ્વયંસંચાલીત. આજે તો વીજ્ઞાન લગભગ આવાં જ યન્ત્રો તૈયાર કરી શકે છે. ફરક હોય તો એટલો જ કે, વૈજ્ઞાનીક, માનવસર્જીત સાધનોને પોતાની સ્વતન્ત્ર ઈચ્છાશક્તી કે વીવેકશક્તી નથી હોતી; જ્યારે પ્રાણીનું શરીરયન્ત્ર સ્વકીય ઈચ્છા વીચારશક્તી ધરાવે છે, અને બીજો ફરક રીપ્રોડક્શન–પ્રજનનો. આ ભેદ સજીવ–નીર્જીવનો છે.

પરન્તુ એવાં યન્ત્રોય રચાશે. એ અદ્યપી નથી રચાયાં એનો અર્થ એવો નથી કે નહીં જ રચાય; છતાં ધારો કે, કદાચ ક્યારેય ના રચાય, તો પણ એથી લૉજીકલી, તર્કબુદ્ધીથી આત્માના સ્વતન્ત્ર અસ્તીત્વને સ્વીકારી લેવું એ ઉતાવળીયો, અજ્ઞાનજનીત તર્કદોષ છે.

ટુંકમાં આ શરીરમાં કોઈ સ્વતન્ત્ર આત્મા નથી; એ ક્યારેય પ્રવેશતો નથી, તેમ મૃત્યુપ્રસંગે એ બહાર નીકળીને ક્યાંય ચાલ્યો જતો નથી. ડૉક્ટરસાહેબ, તમે તો જ્ઞાની છો, એટલે સાચી વાત સમજતા હશો; પરન્તુ સામાન્ય અજ્ઞાનજનો માટે એક વીશ્વવ્યાપી ભ્રામક અફવાનું અત્રે નીરસન કરું; એ જુઠ એવું છે કે : એક મરણોન્મુખ માણસને એરટાઈટ કાચની પેટીમાં પુરી દેવામાં આવ્યો. જેવો તે મરણ પામ્યો કે પેટીની દીવાલ એક જગ્યાએથી તુટી ગઈ, અર્થાત્ આત્મા કાચની દીવાલ તોડીને ચાલ્યો ગયો. આ ઘટના કેવળ ઉપજાવી કાઢેલું જુઠ છે અને એનો સચોટ રદીયો આપણે આપી શકીએ તેમ છે. પણ એક નાનકડી વાત પ્રથમ કરી લઈએ તો, માણસ ગમે તેટલો મરણોન્મુખ હોય તો પણ એને એરટાઈટ પેટીમાં પુરી દઈ શકાય જ નહીં; કારણ કે ઑક્સીજનના અભાવે તે મરણ પામે તો કાયદેસર રીતે ખુનનો ગુનો બને. કોઈ પણ દેશમાં કાયદો આવા પ્રયોગની મંજુરી જ ન આપે.

પરન્તુ એ તો ગૌણ વાત છે. સચોટ રદીયો તો એ કે, આપણે ઘરમાં જ આ પ્રયોગ કરી શકીએ. કોઈ પણ કાચની શીશીમાં કીડી–મંકોડા ભરી, એને એરટાઈટ બન્ધ કરી દઈએ. ચોવીસેક કલાકમાં તો અંદરના બધા જ જીવો મરણ પામશે; પરન્તુ ક્યાંયથી શીશી તુટેલી જણાશે નહીં. જો પ્રાણી માત્રનો આત્મા સરખો જ હોય – અને તે એવો છે એમ કહેવાય છે – તો એક બે ડઝન આત્માઓના જોરથી શીશીના ટુકડેટુકડા થઈ જવા જોઈએ. પછી માણસનો આત્મા જોરાવર હોય અને કીડી–મકોડાનો નબળો હોય તો એ વળી સર્વજ્ઞ કહેવાતા સંતો–મહંતો જાણે! બાકી ખાંડના એરટાઈટ ડબ્બામાં મેં કંઈ કેટલીયે વાર કીડી–મકોડા મરી ગયેલા જોયા છે; ક્યારેય અચાનક આત્માના વછુટતા જોરથી ડબ્બાનું ઢાંકણું ઉછળ્યું હોય એવી રહસ્યમય ઘટના બની જોઈ–જાણી, અનુભવી નથી.

અને આત્મા જો સ્વતન્ત્ર હોય. શરીરથી એનું અસ્તીત્વ ભીન્ન હોય તો એ દેહને આધારે જ બધાં કામ કરી શકે; શરીરની સહાય વીના એક તણખલુંય તોડી ન શકે એવું કેમ? ઉર્જાશક્તી તે શરીરની કે આત્માની? એથીય વધુ ગમ્ભીર વાત તો એ કે કોઈ મહાવીદ્વાન દૈવી શક્તીઓ ધરાવતા કહેવાતા મહાત્માના માથામાં ઈજા થાય ને એમનું મગજ જો કાયમી ખોડગ્રસ્ત બની જાય; તો પુર્વાશ્રમના એ મહાત્મા એક બુદ્ધીહીન, મુર્ખ, લાચાર વ્યક્તી બની રહે. અને આવા બનાવો બન્યા પણ છે. ત્યારે ક્યાં ગયું પેલા આત્માનું સ્વતન્ત્ર અસ્તીત્વ તથા સામર્થ્ય? અરે એથીય વધુ સત્યશોધક પ્રયોગો વીજ્ઞાન આજે કરી શકે તેમ છે. પરમ પવીત્ર, પુણ્યાત્મા કોઈ પુરુષ જે નશાબંધીનો પરમ સમર્થક, અહીંસા તથા બ્રહ્મચર્યનો નીષ્ઠાવાન હઠાગ્રહી પાલક એવો મહાત્મા હોય, એના મગજનું ઑપરેશન કરીને જો બેચાર જ્ઞાનતન્તુઓ કે અમુક ગ્રંથીઓ આમતેમ ઉલટાવી દો, તો બીજા જ દીવસથી એ મહાત્મા શરાબ ઢીંચીને રસ્તા પર લથડીયાં ખાતો ફરવા માંડે, માંસ–મચ્છી ખાય, મારામારી કરે ને મવાલીની જેમ આવતીજતી છોકરીઓની છેડતી કરે અને બળાત્કારેય કરી બેસે. બોલો ત્યારે, ક્યાં ગયો પેલો અન્દરનો મહાન આત્મા? આજે આવા પ્રયોગો શક્ય બન્યા છે; તો આવતી કાલે વીજ્ઞાન દ્વારા એય શક્ય બનશે કે મહાત્મા જન્માવવો કે મવાલી? અર્થાત્ દમ્પતી પોતે ઈચ્છે એ કોટીનું સંતાન જન્માવી શકશે – સંત, સાહીત્યકાર, યોદ્ધો, મોટો લોકસેવક કે મોટો વેપારી, મહાત્મા યા મવાલી વગેરે વગેરે.

ભાઈશ્રી, આજથી આશરે બે હજાર વર્ષ પુર્વે ઋષી ગણાતા ચાર્વાકમુનીનેય આવો જ વીચાર આવેલો. ‘ભસ્મીભુતસ્ય દેહસ્ય પુનરાગમનં કુત:?’ ચાર્વાકમત મુજબ, શરીરથી સ્વતન્ત્ર એવો કોઈ આત્મા નથી અને મૃત્યુ બાદ કશું જ શેષ રહેતું નથી કે એમાંથી કશું છુટું પડતું નથી; પછી પુનર્જન્મનો પ્રશ્ન જ ક્યાં રહ્યો?

એક મહત્ત્વની વાત એ પણ નોંધપાત્ર કે, પ્રત્યેક સમાજમાં આત્મા, એની મરણોત્તર ગતી તથા એના પુનર્જન્મ અંગે ભીન્નભીન્ન માન્યતાઓ પ્રવર્તે છે એમાંની અમુક તો વળી પરસ્પર વીરોધી હોય છે; પછી એ સત્ય કેવી રીતે હોઈ શકે? ટુંકમાં આત્મા–પરમાત્માની હસ્તી એ કેવળ અજ્ઞાન અવસ્થા વખતના માનવની કપોળ કલ્પનાઓ જ છે; જે પછી ધર્મના પ્રભાવે કરીને સંસ્કાર કે કુસંસ્કારરુપે પેઢી દર પેઢીને સદીઓથી વારસામાં મળતી રહી છે અને પછી, જન્મજાત સંસ્કાર વજ્રલેપ નીવડે છે એ ન્યાયે આપણે આજેય એ માન્યતા – પુર્વગ્રહમાં જકડાઈ જઈએ છીએ. અને બાળપણની ગ્રંથીઓ ચીત્તમાંથી નાબુદ કરવી એ અત્યન્ત દુષ્કર કાર્ય છે. નહીં તો ડૉક્ટર કક્ષાની એક વ્યક્તીને પુર્વજન્મ ને પુનર્જન્મનો સાવ નીરાધાર એવો વીચાર સુધ્ધાં આવી શકે ખરો? બાકી તટસ્થ વીવેકબુદ્ધીથી વીચારતાં એ આખીય પ્રક્રીયા કેવી હાસ્યાસ્પદ લાગે કે એક મૃતદેહમાંથી આત્મા નીકળે ને પછી શોધતો શોધતો કોઈક તાજી ગર્ભવતી માદાના યોનીમાર્ગ દ્વારા એના ગર્ભાશયમાં પ્રવેશી જાય ને ત્યાં ગર્ભમાં પોતાનું સ્થાન જમાવી દે? શા માટે ભાઈ? એને કોણ એવો હુકમ ફરમાવે? અને એ બધું નક્કીય કોણ કરે? આવા તર્કને, નીર્દશન દ્વારા આરોપણની પ્રક્રીયા કહેવાય; અર્થાત્ એક ઉદાહરણ શોધી કાઢી, પછી બીજી વ્યવસ્થા ઉપર એનું આરોપણ કરવું. આપણે પ્રકૃતીના અન્ધ, નીર્હેતુક સંચલન ઉપર સહેતુક એવી માનવ–વ્યવસ્થાઓનું આરોપણ કરીએ છીએ. પરીણામે આત્મા–પરમાત્માઓની અસત્ય કલ્પનાઓ આપણે ઉપજાવી કાઢવી પડે છે.

આપણે પુનર્જન્મની કલ્પના ધાર્મીક વારસામાં મેળવી છે; પરન્તુ આપણા પુર્વજ સમાજમાં પણ આત્માના પુનરાગમન બાબતે આસ્તીકોના મત પણ ભીન્નભીન્ન હતા.

ઉદાહરણ તરીકે, એક ખુબ પ્રતીષ્ઠીત ફીલસુફીનો મત એવો પણ છે કે, સમુદ્રમાંથી આપણે એક લોટો પાણી ભરીએ, પછી પાછું તે સમુદ્રમાં જ ઢોળી દઈએ; વળી પાછો બીજો એવો જ એક લોટો એ જ સમુદ્રમાંથી ભરીએ, તોય કદાપી આ બીજા લોટોમાં પેલા પ્રથમ લોટાનું બધું જ પાણી તેનું તે જ, પુન: ભરાઈ આવવાનો કોઈ સમ્ભવ ખરો? નહીં જ. એવું જ આ દેહાત્મા અને વીરાટ ચૈતન્યની બાબતમાં બને છે. દેહ ત્યજી જતો આત્મા આ વીરાટ, સર્વવ્યાપી ચૈતન્યમાં ભળી જાય. વળી એ જ ચૈતન્યનો અમુક અંશ અન્ય દેહમાં પ્રવેશે – એમાં તેના તે જ વ્યક્તીગત આત્માનો પુન:પ્રવેશ અર્થાત્ પુનર્જન્મ શક્ય જ ક્યાંથી? આમ છતાંય આ બધી વાતો, મુળમાં જ કેવી કાલ્પનીક, અર્થહીન ને હાસ્યાસ્પદ લાગે છે કે, આવું બધું – તે હોય? અને શા માટે આવી બધી નીરર્થક કડાકુટ? લોટા–લોટી ભરવાની ને ઢોળવાની?

જો આવી કોઈ વ્યવસ્થીત કે સહેતુક યોજના કલ્પીએ તો નીચેના પ્રશ્નો ઉદ્ભવે :

• મુળ કેટલી જાતનાં પ્રાણીઓ સર્જનહારે ઉત્પન્ન કર્યાં?
• દરેક પ્રકારની પછી કેટકેટલી સંખ્યા સર્જવાનું ઠરાવ્યું?
• આટલી બધી જાતનાં આટલા બધાં પ્રાણીઓ સર્જવાનો નીર્ણય કરવા પાછળ પ્રેરક–હેતુ કે હેતુઓ કયા?
• પુનર્જન્મ વીવીધ પ્રાણીવર્ગમાં ચોક્કસ ક્રમે થાય, ગમે તેમ થાય કે પછી કર્મફળ અનુસાર?
• જો આવી, પુનર્જન્મ આપવાની કોઈ ચોક્કસ વ્યવસ્થા હોય તો છેલ્લી સદીમાં માનવજાતની સંખ્યા બેગણી ત્રણગણી – દોઢ બે અબજમાંથી એકદમ પાંચ અબજ જેટલી કેમ વધી ગઈ?
• આટલા બધા વધારે જીવોને એક જ સદીમાં એકાએક દુર્લભ કહેવાતો મનુષ્ય–જન્મ આપવા પાછળનું કારણ?
• ચોક્કસ હેતુસર, ગણતરીપુર્વક ઉત્પન્ન કરેલા આટલા બધા જીવો તથા મનુષ્યો આવો હીન, દુષ્ટ, દુ:ખીયારાં, અપરમ્પાર યાતનાગ્રસ્ત, અશક્ત, લાચાર, જુઠાં, ક્રુર, દમ્ભી, લુચ્ચાં પાપી વગેરે કેમ?
• એક પ્રાણી અન્ય પ્રાણીને ખાઈ જાય અને તો જ જીવી શકે એવી ક્રુર વ્યવસ્થા શા માટે?

આ અને આ ઉપરાંત અન્ય અનેક શંકાઓ જે પરત્વે ઉદ્ભવે, એ માન્યતા સત્ય કેવી રીતે સમ્ભવે?

એથી ઉલટું, ટુંકમાં વૈજ્ઞાનીક શક્યતા, જે કેવી સાદી, સીધી, સરળ અને બુદ્ધીગમ્ય!

પૃથ્વી નામક ગ્રહને વાયુઓભર્યું વાતાવરણ હતું અને છે. આ હવામાનમાં વીદ્યુત–રાસાયણીક પ્રક્રીયાઓથી પાણી બન્યું ને એમ પૃથ્વી જલવન્તી બની. એ પછી એવી જ અન્ય વીદ્યુત–રાસાયણીક પ્રક્રીયાથી એ પાણીમાં સજીવ કોશ પ્રગટ્યો ને એમ આ પૃથ્વી ફલવન્તી બની. પછી તો અસ્તીત્વ માટેની આવશ્યકતાઓ તથા સતત સંઘર્ષને પરીણામે આ જીવ ઉત્ક્રાંતી સાધવા લાગ્યો, જે આજે માનવ સુધી પહોંચ્યો છે. હજીય સજીવની આ અનન્ત યાત્રા ચાલુ જ છે. હવે પછી કાલે કેવું પ્રાણી પ્રગટશે – એ અલબત્ત કોઈ જ કહી શકે નહીં અને વીજ્ઞાન એવો દાવો કરતું પણ નથી. હા, સાધુ–બાવાઓ દીવ્ય માનવના પ્રગટીકરણ કે અવતરણના ગપગોળા છોડી પોતાનો ધન્ધો ધમધોકાર ચલાવી રહ્યાં છે ખરા! 

–રમણ પાઠક (વાચસ્પતી)

સુરતના ‘ગુજરાતમીત્ર’ દૈનીકમાં પ્રા. રમણ પાઠક (વાચસ્પતી)ની વર્ષોથી દર શનીવારે પ્રગટ થતી રહેલી લોકપ્રીય કટાર ‘રમણભ્રમણ’ (હવે બંધ)ના લેખોમાંના જુદા જુદા વીષયોનું સંકલન કરીને શ્રી. રજનીકુમાર પંડ્યા, યાસીન દલાલ તેમ જ ઉત્તમભાઈ ગજ્જરે ‘મધુપર્ક’ ગ્રંથ સમ્પાદીત કરી સાકાર કર્યો. (પ્રકાશક : શ્રી. એમ. કે. મદ્રાસી, ‘શબ્દલોક પ્રકાશન’, 1760/1, ગાંધી માર્ગ, બાલા હનુમાન પાસે, અમદાવાદ – 380 001; પ્રથમ આવૃત્તી : 1997; પાનાં : 381 મુલ્ય : રુપીયા 200/-)માંથી, લેખક, સમ્પાદકો અને પ્રકાશકના સૌજન્યથી સાભાર…

(1) શ્રી. રજનીકુમાર પંડયા, બી 3/જી એફ 11; આકાંક્ષા ફલેટસ, જયમાલા ચોક, મણીનગર–ઈસનપુર રોડ, અમદાવાદ – 380 050 ટેલીફોન : 079 25323711 સેલફોન : 95580 62711 ઈ.મેલ : rajnikumarp@gmail.com

(2) ડૉ. યાસીન દલાલ, ઈ.મેલ : yasindalal@gmail.com અને

(3) શ્રી. ઉત્તમભાઈ ગજ્જર, ઈ.મેલ : uttamgajjar@gmail.com

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત મારો રૅશનલ બ્લૉગ https://govindmaru.com/  વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે સવારે 7.00 અને દર સોમવારે સાંજે 7.00 વાગ્યે, આમ, સપ્તાહમાં બે પોસ્ટ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેની સતત કાળજી રાખીશ..

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ ઈ–મેઈલ : govindmaru@gmail.com